Zamonaviy fan va talim-tarbiya: muammo, yechim, natija

O‘QITUVCHINING O‘QUVCHI BILIMINI BAHOLASH XUSUSIYATLARI


Sadullayeva Gulsara Abdullayevna
Buxoro viloyati G‘ijduvon tumani 7-maktab

O‘quvchining psixologiya bo‘yicha bilimlarini baholashni ushbu o‘quv fanini o‘zlashtirishning zarur komponentidir. Baholash o‘quvchilarning maktab dasturi ko‘zda tutgan bilimlarni o‘zlashtirish darajasini aniqlash imkonini beradi.

Mashhur rus pedagogi va psixologi P.F.Kapterev bola rivojlanishida hurmat hissi aralash ijtimoiy bahoga intilishlarini ko‘rgan, uning fikricha, biz qanchalik zavorligimizga qarab boshqalar, ayniqsa, yaqinligimiz qobiliyatlarimizni baholashlari, bizni hurmat qilishlari lozim.

Bola o‘z xatti-harakatlarini atrofdagilar baholashlariga befarq emas – mazaxlarga g‘azab bilan javob berishi mumkin, biroq unga munosabat yetarlicha jiddiy emas. Darsdagi bahoga har biri befarq bo‘lmaydi.

B.G.Ananev ta’kidlaydiki, o‘quvchi uchun ahamiyatli intellektual zo‘riqish va bajarilgan ish uchun bahoni kutish vaziyatlarida pedagogik bahoning yo‘qligi o‘qituvchining yorqin ravishda ma’qullamasligidan depressivroq ta’sir ko‘rsatadi.

Baho S.L.Rubinshteynning ko‘rsatishicha, o‘z psixologik xususiyatlariga ega: u faoliyat maqsadi emas, natijasi bo‘lishi kerak. Agar baho muvaffaqiyat faoliyatning asosiy maqsadi hisoblansa, u holda inson bajarayotgan ishi haqida emas, uni qanday baholashlari uning ishi baholashadiganlarda yoqimli yoqmasligi haqida uylaydi.

Ishga yoki muvaffaqiyatga bo‘lgan psixologik mo‘ljalga olish ko‘p jihatdan o‘z kuchiga ishonish yoki ishonmaslikka bog‘liq bo‘ladi. Agar inson o‘ziga unchalik ishonmasa, u holda u xato qilishdan ko‘rqadi. Yangi ishda xato qilishdan qo‘rqish ahamiyatli darajada bo‘lishiga zarar keltiradi. Agar, qadimdagi insonlar ham, xato

– bu insonga oldinga intilishiga yordam beruvchi fan, deb aytishgan. Yomoni xato emas, balki undan dars olmaslikdir.

Buni bolalar bilan ishlashda ayniqsa, hisobga olish muhim, axir ularni o‘zini o‘zi baholash ahamiyatli darajada ularga kattalar – ota-onalari, o‘qituvchilari beradigan bahoga bog‘liq bo‘ladi. Kattalarning o‘quvchining noto‘g‘ri harakati yoki darsdagi noto‘g‘ri javobiga pozitiv munosabatning mazmuni quyidagicha: “Sen yaxshisan. Biroq sening bu ishing, javobing va h.k. yaxshi emas”.

Maktabdagi baho doimo bilimlarni tekshirishga asoslangan. Bilimlarni tekshirish va baho nafaqat o‘quvchilarni bilimlarini o‘zlashtirganliklari darajasi va sifatini qayd etish imkonini beradi, balki bu bilimlardagi, o‘quv materialini tushunishdagi muammolarni yuzaga chiqarishga ham yordam beradi. Bu o‘qituvchiga muammolarni bartaraf etish yordam beruvchi, aqliy va amaliy ish usullarini o‘rganishga, o‘quvchilarning rivojlanishga ko‘maklashuvchi individual yo‘nalgan usul, metodlarni qidirish uchun asos beradi. Bahosiz javoblar sifati va o‘quvchilar ishlarining sifati, ularning o‘quv faoliyati kam samaralidir.

O‘quv fani bo‘yicha baholash o‘quvchilarda bilimlarni egallash bo‘yicha o‘z harakatlarini, ushbu ma’lumotlarni qanchalik bilimlari, tushunishlari, o‘z faoliyat natijalarini baholay olish ko‘nikmasini ishlab chiqishga qaratilgan.

Psixologiya o‘qituvchisining baholovchi mushohadalari quyidagilarga taalluqli bo‘lishi lozim: -o‘quv materialini bilish;

-bu materialni tushunish, bajarilgan topshiriqlar darajasi.

O‘quvchining sifat va xususiyatlari emas, insonning psixik sifat va xususiyatlar haqidagi bilimlari baholanadi. Bilimlarga berilgan bahoni o‘quvchilarning rivojlanish shaxsi, intellekti, qobiliyatlariga berilgan baho va xarakteristikalar bilan almashtirish va aralashtirish mumkin emas. Yana bir bor eslaymiz, o‘quvchi uning ichki olamiga aralashmaslik huquqini ta’minlash maktabdagi psixologiya o‘qituvchisining muhim tamoyilidir.

71
Pedagogik savodni baho o‘quvchilarida o‘zini o‘zi nazorat qilishni rivojlanishiga yordam beradi, bu esa shaxsning muhim xususiyatini o‘zini o‘zi baholashni shakllanishiga asos bo‘lib, xizmat qiladi. O‘zini o‘zi baholash malakalarga bolalarni o‘rgatish psixologiya o‘qituvchisining markaziy vazifalaridan biri hisoblanadi.

Baho bolaga har qanday ishga muvaffaqiyatga doimiy, zo‘riqishli va tizimli mehnatsiz erishib bo‘lmasligini tushunishga yordam beradi. Bundan tashqari, u faqat mana shu muvaffaqiyat haqiqiy rohatlanish va bunday mehnat evaziga keladigan g‘ururni his etish imkonini beradi. “Sehrli tayoqchani qimirlatish” evaziga kelgan yutuqni hech nimaga arzimasligini anglash imkonini beradi. Bunday muvaffaqiyatni hech kim hurmat qilmaydi. U o‘sayotgan inson uchun zarar narsani o‘z-o‘zini ta’kidlash, o‘z aqliy va boshqa mehnati natijasidan g‘ururlanish hissini beradi.

Pedagogik bahoning professional darajasiga ko‘p jihatdan bola lokus nazorati rivojlanishi qanday yo‘nalish olishi – ichki yoki tashqi yo‘nalish olishiga bog‘liq bo‘ladi. Eslatamiz, ichki lokus nazorati quyidagilarni ko‘zda tutadi: inson o‘z omad va omadsizliklari birinchi navbatda o‘ziga bilimlari, aqli, qobiliyatlari, qat’iyatliligi istak va boshqalarga bog‘liq bo‘ladi, deb hisoblaydi. Barchasiga uning o‘zi javob beradi.

Tashqi lokus nazoratida inson omad va omadsizliklarini tashqi sabablariga bog‘laydi: omad kulib boqdi, omad kulib boqmadi, juda qiyin juda oson, tashlanishmoqda, faqat adolatsizliklar va boshqalar. Bu holatda inson o‘z faoliyati natijalari uchun o‘zini javobgar deb hisoblamaydi. Ayniqsa, shaxs rivojlanishi uchun lokus nazoratining birinchi varianti maqbul.

Maktabdagi baholash odatda, nafaqat o‘qituvchining baholovchi mushohadalari shaklida ifodalaniladi. Baholash - o‘z mohiyatiga ko‘ra – bu o‘qituvchi tomonidan amalga oshiriladigan, baholanish jarayon, faoliyatidir. Baho – bu jarayon, faoliyatning formal – mantiqiy natijasi hisoblanadi.

Psixologik pedagogik adabiyotlarda turli o‘quvchilar bahoni turlicha qabul qilishlari pozitiv tan olinishi ifodalangan.

L.S. Vigotskiy bola o‘z harakatlari yakuniy natijasini bilishi zarurligi va bu bilishlar pedagog qo‘lidagi yaxshi tarbiyaviy vosita ekanligini tan olgan holda baho salbiy munosabatda bo‘lgan. U baho salbiy ta’sir ko‘rsatishni va bola ko‘p o‘tmay o‘z ta’limiy qiziqishlari ustidan dominantlik qila boshlaydi va o‘quvchi yomon baholardan qochish va yaxshi baholarni olish uchun o‘qiy boshlaydi, deb hisoblaydi.

Har bir o‘qituvchida o‘quvchilarni bilimlarini baholash mezonlari va baholarga ega bo‘ladi (albatta, umum qabul qilingan mezonlar asosida). Bu mezonlar o‘quvchi oldida ular o‘zlaridan nima talab qilayotganini, ular qanday bilim va ko‘nikmalarga ega bo‘lishi lozimligi, u yoki bu o‘quv materialini o‘rganishda ular egallashlari lozim bo‘lgan bilim va ko‘nikmalarni aniq tushunishlari uchun ochib berish muhim. Buning uchun o‘quvchilar yangi o‘quv fanini o‘rganish oldidan o‘qituvchi bilan birgalikda baholash va nazorat mezonlarini ishlab chiqishlari, darsda pedagoglar bilan kelishgan holda o‘zlariga baho qo‘yishlari ko‘zda tutiladigan o‘quv vaziyatlarini yaratish lozim.

D.B.Elkonin shuni ta’kidlaydiki, bolani o‘qituvchi tomonidan qo‘yilgan baholarni tushunishlari o‘zini o‘zi baholashlari yetarlicha yuqori darajasini talab etadi, bu esa darrov yuz beradi. Busiz o‘qituvchilar bilan baholar orqali yuz beradigan dialogi ikki karni suhbatiga o‘xshaydi.

O‘zini o‘zi baholashning rivojlanishiga mashg‘ulotlardagi shunday muhit yordam beradiki, unda har o‘quvchi mustaqil ravishda o‘qituvchiga maslahat uchun murojaat etish mumkin. Shu bilan birga undan zarur ko‘rsatma va yordam olishi mumkin, o‘quvchi bu muhitda xato qilmasdan qo‘rqmasligi va uyalmasligi, nimanidir tushunmasligini tan olish, o‘z shubha va kelishmovchiliklarini aytishdan tortinmasligi lozim. Buning evaziga o‘qituvchiga, uning ma’lumotlariga ishonch ortadi.

Baholash vaziyatida o‘qituvchi va o‘quvchi faqat sub’ektiv vaziyatdagina bir-birini tinglaydi va tushunadi. O‘qituvchi va o‘quvchi birgalikda o‘quvchi javobi yoki bajargan topshirig‘i sifatini tahlil qilishadi va baholashadi.

O‘quvchining ta’lim sub’ekti sifatidagi pozitsiyasi bu yerda shu holatdagina namoyon bo‘ladiki, bunda u nafaqat o‘quv materialining mazmunini o‘zlashtirib oladi, balki o‘zi ham o‘z bilish – o‘quv faoliyatini nazorat va korreksiya qiladi. Bunday sharoitlarda, ya’ni o‘quvchi diqqati bahoga emas, topshiriqni bajarishga qaratilgan vaziyatda bo‘lishi va o‘quv qiziqishlari bilan bog‘liq motivlar rivojlanadi. Darsdagi baholash faoliyati jarayonida sub’ekt-sub’ekt munosabatlarini buzilishi, o‘quvchi nima uchun qanday va qachon unga baho qo‘yilishlarini bilmoqchiligi bahoni o‘zi motivlashtiruvchi omilga ega.

72
БОШЛАНҒИЧ СИНФ ЎҚУВЧИЛАРИНИНГ ЎҚУВ ФАОЛИЯТИ ВА ШАХСИНИНГ ШАКЛЛАНИШ ХУСУСИЯТЛАРИ