|
O‘QUVCHILARNING TABIIY-ILMIY SAVODHONLIGINI OSHIRISHDA KIMYO O‘QUV FANIDAN AMALIY MAZMUNDAGI, INTEGRASIYALASHGAN MUSTAQIL ISHLARNING ROLI
G‘aybullayeva Mo‘mina Shofayzovna, Zayniyeva Raisa Bahodirovna
Buxoro muhandislik texnologiya instituti akademik litseyi.
Kimyo fani o'qituvchilari
Bugungi kunda Respublikamiz Prezidenti, Xukumatimiz tomonidan ta’lim sohasini jaxon talablari asosida isloh qilish, DTS, o‘quv dasturlari, darsliklar mazmunini takomillashtirishga qaratilgan qator Farmon, qarorlar qabul qilinib, amaliyotga joriy etilmoqda [1, 2].
Kimyo fani va sanoati yutuqlari insonlarning yaxshi yashashiga imkoniyatlar yaratib berdi. Sintetik va sun’iy materiallarni, maishiy kimyo vositalari, yangi dori preparatlari, bo‘yoqlar va boshqa ko‘plab narsalarning paydo bo‘lishi nafaqat sifat jihatdan kishilar xayotini o‘zgartirib yubordi, balki ularning ijtimoiy ongini ham o‘zgartirdi. XX asr oxirida zamon talablari asosida kimyo kursida xomashyodan
234
kompleks foydalanish, ilg‘or va chiqindisiz texnologiyalarni joriy etish, atrof-muhitni kimyoviy ifloslanishdan saqlash kabi masalalar yuzaga keldi. Kimyo sanoati o‘sishiga qaramasdan, kimyoga bo‘lgan munosabat o‘zgardi. Kimyo foydalimi? degan savolgan ko‘p xollarda quyidagi javoblar olinmoqda:
«Yo‘q, chunki kimyoviy moddalar zaxarli».
«Yo‘q, chunki kimyo tabiatni ifloslantiradi » va x.k.
Lekin “kimyoviy birikmalarga” qarshi ogoxlantirishlar ular tomonidan bo‘lgan xavfdan ko‘proq zarar keltirmoqda. Biz kimyoviy dunyoda yashamoqdamiz va xayotni kimyosiz tasavvur etib bo‘lmaydi. O‘quvchilarga bizning o‘zimiz ham kimyoviy elementlardan tuzilgan ekanligimizni, bizda sodir bo‘layotgan barcha jarayonlar negizida kimyoviy o‘zgarishlar bo‘lishini tushuntirish bugungi kunda kimyo o‘qituvchisining eng muhim vazifasi hisoblanadi.
Kimyo o‘qitishni xayot bilan bog‘liqligi masalasini ko‘rib chiqayotganda kimyo fanining xayot bilan bog‘liqligiga katta e’tibor berilgan chet el o‘quv qo‘llanmalarini ham eslash zarur.
Bu sohada 1995 yili rus tiliga tarjima qilingan Amerika kimyo jamiyati olim va pedagoglari tomonidan yozilgan “Kimyo va jamiyat” keltirish mumkin. AQSh da 60% dan ortiq kimyo o‘qitiladigan umumta’lim maktablarida bu kitobdan asosiy o‘quv qo‘llanma sifatida foydalaniladi [3].
Bu darslikda material faqat amaliy aspektda bayon etiladi.
“Kimyo amalda” nomli M.Frimantl darsligi Angliya kollejlari talabalari uchun yozilgan bo‘lib, zamonaviy maktab kursi uchun biroz murakkab material saqlab, kimyoni izchil o‘rganishga mo‘ljallangan. Shunisi diqqatga sazovorki, kitobga qiziqishni oshirish uchun muallif uni Yer yuzining turli burchaklarida kimyoning turli-tuman inson faoliyati bilan bog‘liq soxalardagi ahamiyatiga doir misollar, rasmlar bilan boyitgan. Bundan tashqari, kitobga buyuk kimyogar olimlar xaqida qisqacha biografik ma’lumotlar, kimyo bo‘yicha nobel mukofoti laureatlarining ishlarini aks ettiruvchi ilmiy ommabop maqolalardan lavxalar keltirilgan [4].
Respublikamiz umumiy o‘rta ta’lim maktablari o‘quvchilarning tabiiy fanlar, jumladan kimyo o‘quv fani mazmunini samarali o‘zlashtirishlarida bilim va ko‘nikmalarni takrorlash, mustahkamlashga xizmat qiluvchi mustaqil ishlar, turli topshiriqlar muxim ta’limiy vazifani bajaradi. Xozirda o‘quvchilar uchun mo‘ljallangan test topshiriqlari, masala va mashqlar mazmunining taxlili natijasida ularda berilgan ma’lum bir tushuncha fundamental tilda, murakkab izohlanganligi aniqlandi. Shu bilan birga, ularning mazmunida turdosh tabiiy fanlar (fizika, biologiya, geografiya va boshq.) ga doir tushunchalardan juda ham oz foydalanilayotganlini aniqlandi. 2021 yilda 15 yoshli o‘quvchilarning o‘qish, matematik va tabiiy-ilmiy savodhonligini baholash xalqaro dasturi (PISA) asosida sinovlar o‘tkazilishini e’tiborga olsak, bugungi kunda o‘quvchilar foydalanishlari uchun ishlab chiqilayotgan mustaqil ishlar mazmunini takomillashtirish nechog‘lik dolzarb ekanligini ko‘rsatadi.
Biz bir necha yillar mobaynida kimyo fani o‘qituvchilarining test banklari, ular tuzib foydalanayotgan mustaqil ishlarini taxlil etish natijasida masala va mashqlar mazmuniga kimyoning amaliy ahamiyatini anglashga yordam beruvchi, turdosh tabiiy fanlar tushunchalaridan unumli foydalanish orqali ularning o‘zlashtirayotgan bilim va ko‘nikmalarini ahamiyatini anglashlari erishish mumkin [5]. Quyida shunday mazmunga ega topshiriqlardan namunalar keltirilgan:
Gipsning asosiy tarkibiy qismi bo‘lgan kalsiy sulfatdan 2,5 kg olish uchun zarur bo‘lgan so‘ndirilmagan ohak va konsentrlangan sulfat kislota zarur bo‘lishini hisoblang. Bu reaksiya qanday reaksiya turiga mansubligini aniqlang.
2 mol sulfat kislota va 1 mol kalsiy ortofosfatning o‘zaro to‘liq ta’sirshashuvi natijasida oddiy superfosfat – mineral o‘g‘it olinadi. Tegishli reaksiya tenglamalarini yozib, fosfor (V) oksidiga hisoblaganda undagi foydali komponent ulushini hisoblang.
Qishloq xo‘jalik ekinlari zararkunandalariga qarshi mis kuporosi qo‘llaniladi. U laboratoriyada misni konsentrlangan sulfat kislota bilan o‘zaro ta’sirlashuvi natijasida olinadi. Bunda yana suv va oltingugurt oksidi hosil bo‘ladi. Reaksiya tenglamasini tuzing va uni oksidlanish – qaytarilish reaksiyasi sifatida ko‘rib chiqing. 10 kg (bir paqir) 16% li mis
sulfat eritmasini tayyorlash uchun zarur bo‘lgan mis kuporosi massasini hisoblang
Natriy gidroksid bilan ta’sirlashganda sizning daftaringizni tayyorlash uchun (18 varaq) yetarli bo‘lgan natriy sulfat tuzini olish uchun zarur bo‘lgan 96% sulfat kislota massasini hisoblang. 1 varaqni tayyorlash uchun 0,142 gr bu tuzdan sarflanadi.
Foydalanilgan adabiyotlar
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi PF–4947-son
«O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha Harakatlar strategiyasi to‘g‘risida»gi Farmoni. // O‘zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to‘plami, 2017 y., 6-son, 70-modda.
235
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2018 yil 8 dekabrdagi VM–997- son «Xalq ta’limi tizimida ta’lim sifatini baholash sohasidagi xalqaro tadqiqotlarni tashkil etish chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi qarori.
Follmer G. Evolyutsionnaya teoriya poznaniya. K prirode chelovecheskogo poznaniya //Kultura i razvitiye nauchnogo znaniya. M.,1991.S.141
Frimantl M. Ximiya v deystvii. V 2-x ch.Ch.1: Per.s ang.- M.: Mir,1998 -528 s.
I.R.Asqarov, K.G‘.G‘opirov, N.H.To‘xtaboyev. Kimyo. 8-sinflar uchun darslik. –Toshkent, «Yangiyo‘l poligraf servis» nashriyoti. – 2019 yil. – 208 b.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
