Zamonaviy axborot texnologiyalaridan

 
KALIT SO'ZLAR: 
algebra, matematika, astronomiya, kvadrat,risola,algoritm, 
tenglama, o'nlik pozision sistema, algebraik miqdor. 
KIRISH 
Matematika va astronomiya fanlari sohasi borasida Markaziy Osiyolik mashhur 
olimlar orasida eng taniqlilardan biri Abu Abdulloh Muhammad Ibn Muso al-
Xorazmiy (783-850).Al-Xorazmiy Bag’doddagi Donishmandlik uyida matematika va 
astronomiya bilan tahsil oldi. Uning matematika sohasi borasida yozgan risolalari:
•«Kitob al-jabr val muqobala» 
«Hind hisobi haqida qisqacha kitob» 
•«Astronomik jadvallar», 
•«Kitobul-suratul-arz» 
•«Hind hisobi haqida qisqacha kitob» asari Evropada hind pozision sistemasining 
keng yoyilishida asosiy rol o’ynadi.
«Kitob al-jabr val- muqobala» asarida algebra erkin fan sifatida birinchi bo’lib 
o’rganib chiqildi.Qoidalar va yechimlar so’z bilan bayon qilingan. Noma’lum ildiz 
yoki bo'lmasa,buyum deb noma’lumning kvadrati - kvadrat deb atalgan. Kvadrat 
tenglamalar geometrik usulda yechimi topilgan. Ikkinchi qismda esa geometrik 
masalalar bayon qilingan. Unda 3 va 10 sonlarining bir-biriga yaqinligi,shuningdek 
bundan tashqari, 3,1416 kabi yechimlari bayon etilgan. Mazkur asar lotin 
tiliga XII asrda tarjima qilingan va ko’p vaqtlar mobaynida Yevropa davlatlarida 
matematika bo’yicha muhim qo’llanma vazifa sifatida bo’lib keldi.

---

www.pedagoglar.uz
26-son 1 –to’plam may 2022 
Sahifa: 41 
ASOSIY QISM
Al-Xorazmiyning nomi dastlab matematika dunyosiga hind hisob sistemasiga 
asoslangan arifmetika muallifi sifatida tanilgan bo’lsa,keyin qat’iy qoidalar asosida 
bajariladigan har qanday hisob sistemasining umumiy nomi sifatida taniqlidir. Al-
Xorazmiyning nomi bilan Oyning ko’rinmas tarafidagi krater deb ataladi.2003-yilda 
esa Abu Abdulloh Muhammad ibn Muso al-Xorazmiy al-Majusiy tavalludining 1220 
yilligi keng nishonlandi.Algebra fan sifatida tenglamalar yechish masalasi bilan 
bog’liq tarzda shakllandi. Qadimda misrliklar, vavilonliklar va hindlar algebraning 
birinchi elementlariga ega bo’lganlar: ular tenglamani masala shartlari shaklida tuza 
olish va ulardan ayrimlarini yecha olganlar. Aslida, ular hali yechimlarni harf bilan 
belgilashlarni va umumiy formulalarni tuza olmaganlar.«Algebra» so’zi ilk marta IX 
asrda yashagan Muhammad ibn Muso Al-Xorazmiy faoliyatlarida uchraydi. Al-
Xorazmiy asli Xorazmdan bo’lib yoshligidan fan va ilmga intiluvchan bo’lgan, 
keyinchalik matematika va astronomiya sohasida katta ilmiy kashfiyotlar ochgan.Al-
Xorazmiy algebraik tenglamalarni tuzish va yechishga bag’ishlangan «Hisob al-jabr 
val muqobala» asarini yaratgan. Al-jabr so’zidan algebra so’zi paydo bo’lgan. Uning 
nomi algebra fani paydo bo’lishiga olib keldi va unda hali simvolik belgilashlar 
mavjud emas edi va hammasi so’zlar bilan yozilgan edi.«Al-jabr» va «val muqobala» 
atamalari o’ng va chap taraflarida musbat hadlar bo’lgan tenglamaga keltirishga 
sharoit yaratuvchi eng oddiy va asosiy uslublarni anglatadi. Al-jabr - amali 
tenglamaning chap va o’ng qismlarida o’xshash hadlarni ixchamlashga va tenglamani 
eng qulay shaklga keltirishdan iborat.Algebra uchun yuqori ilmiy yutuq – bu ko’rish 
va yozish uchun eng qulay harfiy belgilashlarning kiritilishidir.Hozirgi zamon harfiy 
belgilashlar sekinlik bilan yaratilgan. XI asrda arab matematigi al-Karxiy ayrim 
algebraik yechimlar uchun maxsus belgilar kiritgan, noma’lumni maxsus belgi bilan 
ifodalagan.Birinchi darajali tenglamalarga Al-Xorazmiy ham katta diqqat-e’tibor 
qaratgan, bunday tenglamalarni miqdorini topish uchun o’zining «Al-jabr» va «val 
muqobala» usulidan foydalangan. Xorazmiyning beshta asari: arifmetika, algebra, 
astronomiya, geografiya va kalendar sohasidagi to’plamlari bizgacha yetib kelgan. 
Xorazmiyning mqzkur asarlari, ayniqsa, uning arifmetika va astronomiya fanlari 

---