Zamon, makon va boshqa narsalar haqida. Ayzek Azimov

(arslon) burjida tug‘ilganlar tabiatan yetakchilik va hukmronlik sifatlariga ega bo‘ladilar».  
Endi o‘ylab ko‘raylik, mabodo, o‘sha Asad yulduz turkumiga qadimda shunday nom bergan 
munajjim,  uni  Asad  deb  emas,  balki,  Qurbaqa  deb  nomlaganda  nima  bo‘lardi?!  Tabiiyki, 
hozirgi  astrologlar  bu  burjda  tug‘ilganlarni  «Tabiatan  yetakchi»  deya  olishmasdi.  Uning 
o‘rniga  «Bu  burjda  tug‘ilganlar  tabiatan  moslashuvchan,  sakrog‘ich  bo‘lishadi»  - 
deyisharmidi, xullas shunga o‘xshash o‘sha zodiak nomidagi hayvonga taalluqli biror sifatga 
urg‘u berib so‘z yuritishardi. Zamonaviy astrologlardan biri shunday degandi: «Arslon burjida 
tug‘ilganlarda sarkardalik xususiyati mavjud bo‘ladi. Masalan, Napoleon ham Arslon burjida 
tug‘ilgan». Aytaylik, men unga e’tiroz bildirib, «Sayyoramizning 1/12 qism aholisi Buzoq burji 
ostida tug‘ilgan. Nima ular orasida birorta sarkarda chiqmaganmi? O‘zi kimdir aniq hisoblab 
ko‘rganmiz, qaysi burj ostida ko‘proq sarkardalar tug‘ilgan?» - deyishim mumkin.  

---

26 
 
Basharti kimdir meni tinglab, gaplarimga ishonsa hamki, biroq baribir o‘sha astrologlar 
bilan  bahsda  yutib  chiqishimga  yetarli  dalil  topishimga  ishonchim  komil  emas.  Zero,  fan 
texnika  mislsiz  taraqqiy  etgan,  odamzot  koinot  sirlarining  ko‘p  qismidan  boxabar  bo‘lgan 
hozirgi zamonda ham baribir ommaning muayyan qismi munajjimlar bashoratiga chippa-chin 
ishonishda  davom  etmoqda.  Men  esa,  bunday  katta  olomonning  fikrini  to‘g‘ri  yo‘nalishga 
o‘zgartira  olishimga  ishonchim  komil  emas…  Shu  sababli  ham  men  tok-shouda  qatnashish 
taklifini rad etdim.  Boz  ustiga, agar u  yerda mendan burjim haqida so‘rab qilishsa, aytgani 
uyalib qolgan bo‘larmidim. Axir men echki (козёл) burjida tug‘ilganman…    
 
 

---

27 
 
Samoviy yo‘qlama 
XX-asrning  30-yillarida  matbuotda  g‘alati  bir  tendensiya  kuzatilgandi.  Mualliflar 
o‘zlari  yozgan  asarlarga  jamoatchilikda  qiziqish  uyg‘otish  uchun,  asar  nomlariga,  yoki, 
maqolalarga biror bir samoviy jism nomini qo‘shib nom berishardi. Bunday yo‘l tutish asosan 
tijorat maqsadlarini ko‘zlagan bo‘lib, o‘sha paytlarda odamlar ko‘proq koinot tilsimlari haqida 
o‘qishni  xush  ko‘rishgan.  Masalan,  mening  ham  30-yillarda  chiqqan  ilmiy-ommabop 
kitoblarim  «Ganimeddagi  milod  bayrami»,  «Kallistodagi  xatar»  tarzida  nomlangan  va 
ochig‘ini aytaman, bu orqali kitobning xaridorgirligini oshirish ko‘zda tutilgan edi.  
30-yillarda hali televideniye yo‘q, radio ham unchalik ommalashmagan paytlar edi va 
aholining  kattagina  qatlami  kitob  o‘qishni  kundalik  odatga  aylantirgandi.  O‘sha  yillarda 
odamlar orasida ilmiy-fantastikaga talab ko‘proq bo‘lgan. Yuqoridagi kabi samoviy jismlar – 
sayyoralar yoki, tabiiy yo‘ldoshlarning nomlari qo‘shib nomlangan asarlar qo‘lma-qo‘l bo‘lib 
ketgan.   Biroq, ko‘p o‘tmay, tag zamiri faqat tijorat bo‘lgan bunday harakatlar o‘zini oqlamay 
qo‘ydi.  Mualliflar,  shu  jumladan  men  ham  endi  xaridorgirlikni  orttirish  uchun  boshqacha 
yo‘llar  qidira  boshladik.  Biroq,  o‘sha  g‘alati  tendensiyaning  30-yillar  kitobxonlariga 
ko‘rsatgan ajoyib bir ijobiy ta’sirini ham inkor etib bo‘lmaydi: 30-yillar kitobxonlari Quyosh 
tizimidagi sayyoralar va ularning yo‘ldoshlari, hamda, boshqa samoviy jismlarning nomlarini 
juda  yaxshi  bilishardi.  Ta’bir  joiz  bo‘lsa,  o‘shanda  ilmiy-fantastika  shinavandalarining 
aksariyati,  AQSH  shtatlarining  nomlari  va  joylashuvidan  ko‘ra,  Quyosh  tizimidagi 
obyektlarning  nomlari  va  joylashuvini  yaxshiroq  bilib  olishgan.  Nomlarini  bilib  olishgani 
yaxshi albatta. Lekin, baribir oddiy kitobxonning o‘ntasidan to‘qqiztasi ushbu nomning nimani 
anglatishini  bilmas  edi  va  odatda  uni  noto‘g‘ri  talaffuz  qilardi.  Lekin,  harholda  dahshatli 
fantastikadagi  maxluq  Umbrieldan  yoki,  Ganimeddan  uchib  kelgani,  uning  Filadelfiyadan 
chiqib  kelganidan  ko‘ra  qiziqarliroq  bo‘ladi.  Biroq,  hozirgi  kitobxonlar  haqida  bunday  deb 
bo‘lmaydi. Hozirda ilmiy-fantastik asarlar nafaqat kitoblarda, balki, multfilmlar va kinofilmlar 
syujetlarini ham egallagan bo‘lsa-da, zamonaviy ilmiy-fantastika ixlosmandlarining aksariyati 
osmon jismlarining nomlari nimani anglatishi tugul, ularning nomini o‘zini ham bilishmaydi. 
Bilimsizlik  bilan  esa  kurashish  kerak.  Keling,  shuning  uchun  ushbu  hikoyamizda  osmon 
jismlarining nomlarini boshqatdan yo‘qlama qilib chiqamiz va biryo‘lasi, ushbu nom nimani 
anglatishini ham ko‘rib chiqamiz.  
Ona sayyoramiz – Yerdan boshlaymiz. Yer bashariyat beshigi sifatida hamma xalqlarga 
eng qadimgi zamonlardan ma’lum. Uni hamma millat o‘z tilida turlicha ataydi. Shuning uchun 
ona  sayyoramizning  nomi  qanday  kelib  chiqqani  va  u  nimani  anglatishini  tahlil  qilish  o‘zi 
noo‘rin  bo‘lsa  kerak.  Biroq,  ilm-fanda  Yer  va  Yer  bilan  bog‘liq  atamalarda  qo‘llaniladigan  
umumiylik  mavjud.  Masalan,  siz  geologiya,  geografiya,  geometriya  kabi  fanlarni  yaxshi 
bilasiz. Aynan shu atamalardagi umumiy Geo nomi, Yerning qadimgi yunon va lotin tillaridagi 
nomidan  kelib  chiqqandir.  Qadimgi  yunonlar  sayyoramizni  Gaia  deb  atashgan.  Qadimgi 
Rimliklar esa Gaea deb yuritishgan. Lotin tilida Yerning yana bir nomi bo‘lib, u ham ancha 
ommalashgan atama sanaladi. Ya'ni, lotinchada Yer Terra deyiladi. Ilmiy-ommabop asarlarda 
yerliklarni Terrestrial deb yuritilardi. O‘zga sayyoraliklarni esa ekstra-terrestrial deb atalgan.  
Rimliklar ona sayyoramizni shuningdek Tellus Mater deb ham nomlashgan. Bu «Ona 
Yer» degani bo‘lib, rimliklar tilida qaratqich kelishigi bilan tellus so‘zi tellurisga o‘zgaradi. 
Shu  sababli,  ayrim  fantastik  yozuvchilar  Yerliklarni  shuningdek  tellurianlar  ham  deb 

---

28 
 
yozishadi.  Shuningdek,  kimyoviy  elementlar  davriy  jadvalida  ham  Yer  sayyorasi  sharafiga 
nomlangan kimyoviy element mavjud bo‘lib, u tellur (Te) elementidir.  
Endi Quyosh haqida gaplashamiz.  
Yunonlar Quyoshni  Helios  deb atashgan. Rimliklar esa  Sol deb nomlashgan. Garchi 
biz davriy jadvaldagi geliy (He) elementining nomi aynan  yunonchadagi «quyosh» so‘zidan 
olinganini,  yoki,  kungaboqarning  ilmiy  nomi  geliotrop  ekanini  kabi  faktlarni  bilsakda, 
yunonlarning  atamasi  ilmiy  adabiyotlarda  unchalik  ham  ommalashgan  deb  tasdiqlay 
olmaymiz. Rimliklarning sol atamasi esa nisbatan ko‘proq tarqalgan bo‘lib, u ko‘plab yevropa 
tillariga o‘zlashib ketgan. Masalan, ingliz tilida solar system deganda, so‘zning ildizi aynan 
Rimliklarni Quyoshiga borib taqaladi. Ilmiy-ommabop asarlarda mualliflar odatda Quyoshni 
Sol deb, Yerni esa Sol III deb nomlaydilar. 
Navbat Yerning tabiiy yo‘ldoshi – Oyga yetib keldi. Oy qadimgi yunonlar tilida Selen, 
Rimliklar tilida esa Luna deb yuritilgan. Yunonlarning «oy» so‘zidan kelib chiqib kimyoviy 
element – selen (Se) nomlangan. Shuningdek, Oyni o‘rganuvchi fan ham selenologiya deyiladi. 
Yevropa  xalqlarining  aksariyatida  Selena  qizlar  ismi  sifatida  ham  keng  tarqalgan
1
.  Oyning 
lotincha nomi Luna esa yevropa tillarining aksariyatiga o‘zlashib ketgan bo‘lib, shuni aytish 
kerakki, selen asosan ilmiy manbalarda, luna esa kundalik muomalada ko‘proq ishlatiladi
2
.  
Ushbu  atamalarning  aksariyatini  qadimgi  yunonlar  ham,  Rimliklar  ham,  o‘zlari 
topingan  turli  ma’budlarning  nomlari  bilan  atashgan.  Yoki,  aksincha,  ma’budlarga  ushbu 
osmon  jismlarining  nomini  berishgan  bo‘lishi  ham  mumkin.  Biroq,  nimagadir  menda,  bu 
atamalar  avvaliga  biror  oddiy  fizik  obyektlarning  nomi  bo‘lgani  va  keyinchalik  ular 
ilohiylashtirilib, mifologik tus berilgani degan taxmin mavjud. Nima bo‘lganda ham, ta’kidlash 
kerakki, yunonlar tilida Gelios – Quyosh ma’budi, Gea esa Yer ma’budasi bo‘lgan.  
Keyinchalik yunonlar ushbu usulni, ya'ni, ma’budlarning nomlarini osmon jismlariga 
berish amaliyotini an’anaga aylantirib yuborishgan. Ba’zi o‘rinlarda ular Quyosh ma’budini 
endi  gelios emas, balki  Apollonga almashtirishgan ham.  Artemidani  esa  Oy ma’budasi  deb 
e’lon qilishgan (xuddi shunday maqomga Rimliklarda Diana ma’budasi ega bo‘lgan). Ehtimol, 
muayyan narsalarning nomlari o‘sha paytdayoq hozirgidek kabi «ilmiy doiralar»da boshqacha 
va xalq ommasi orasida boshqacha atalishi urfga kirgan bo‘lsa kerak. Harqalay, oddiy yunon 
avom  xalqi  Quyoshni  Gelios,  Oyni  esa  Selen  deb  atashda  davom  etgan.  Yunon  ilmiy 
doiralarida esa bu ikkala osmon jismi Apollon va Artemidaga aylangan.  
Keling endi, boshqa osmon jismlarining nomlarini ko‘rib chiqamiz.  
Ehtimol  tarixda  odamlar  sayyora  sifatida  taniy  boshlagan  ilk  osmon  jismi  Venera 
bo‘lgan  bo‘lsa  kerak.  Venera  o‘z  orbitasining  qaysi  qismida  turganiga  qarab,  kechki  payt 
Quyosh  botgandan  keyin,  yoki,  tong  otishiga  yaqin  Quyosh  chiqishidan  avval  osmonda 
ko‘rinadi.  Shu  sababga  ko‘ra,  qadimgi  xalqlar  uni  Tong  Yulduzi  va  Kechki  Yulduz  deb 
nomlashgan. Avvaliga qadimi  yunonlar Tongi  va Kechki  yulduzni  boshqa-boshqa obyektlar 
deb o‘ylashgan va ularni turlicha atashgan.  
Kech  oqqach  ko‘rinadigan  Kechki  Yulduzni  yunonlar  Hesperos  deb  nomlashgan. 
Ularning  tilida  bu  nom  «kech»  va  «g‘arb»  so‘zlarini  anglatgan.  Chunki,  Quyosh  kech  payti 
                                                 
1
 Bu o‘zbek tilidagi Oynisa, yoki Oysara ismiga o‘xshash bo‘lsa kerak  - izoh tarjimondan.
 
2
 
Masalan, o‘zbek tilida ham biz odatda Oy deyaveramiz, lekin shoirlar uni Moh deb ham atashadi. 
 

---

29 
 
g‘arbga botadi va aynan o‘sha tarafda biz aytayotgan Kechki Yulduz ko‘rinadi. Rimliklar ham 
ushbu sayyorani yunonlar bilan deyarli bir xil, ya'ni, Vesper deb atashgan. Tong Yulduzini esa 
yunonlar  Phosphorus  (fosfor)  deb  nomlashgan.  Bu  yunon  tilida  «nur  keltiruvchi»  degan 
ma’noni  bildiradi.  Chunki,  osmonda  ushbu  obyekt  ko‘rinishi  bilan,  birozdan  keyin  Quyosh 
chiqqan  va  atrof  nurga  to‘lgan.  Siz  hozir  albatta  fosfor  (P)  kimyoviy  elementi  haqida  ham 
eslagan bo‘lsangiz kerak. Biroq, fosfor nomini Venera sayyorasiga ham, uning qadimgi yunon 
tilidagi fosforus ko‘rinishida ham aloqasi yo‘q. Fosfor elementining nomi, uning ochiq havoda 
kislorod  bilan  reaksiyaga  kirishib,  o‘z-o‘zidan  yonishi  va  nur  taratishi  xususiyati  tufayli 
shunday  atalgan.  Tong  Yulduzining  lotincha  nomi  esa  Lucifer  bo‘lgan  va  u  ham  «nur 
keltiruvchi» degan ma’noni anglatgan.  
E’tibor  bergan  bo‘lsangiz,  bu  o‘rinda  yunonlar  mifologiyaga  murojaat  qilib 
o‘tirishmagan va oddiy sodda mantiqqa tayangan holda samoviy obyektni «tongi» va «kechki» 
deb  nomlab  qo‘yaverishgan.  Biroq,  eramizdan  avvalgi  VI-asrda  Pifagor  ismli  yunon 
mutafakkiri uzoq yillik darbadarlikdan keyin vatani Yunonistonga qaytdi va hammasini «o‘z 
o‘rniga» qo‘yib qo‘ydi. Gap shundaki, Pifagor Misr va Bobilda bo‘lib qaytgandi. Bu paytda 
Bobil  podsholigida  ilm-fan  Yunonistondagidan  ko‘ra  ancha  oldinda  bo‘lib,  Bobilliklarning 
astronomik bilimlari ancha ilg‘or edi. Boz ustiga, Bobilliklar yunonlar Tong Yulduzi va Kechki 
Yulduz  deb  ataydigan  osmon  jismi  aslida  bitta  obyekt  ekanini  yaxshi  bilishgan.  Chunki,  bu 
ikkala osmon jismi bir-biri bilan aynan bir xil bo‘lib, hech qachon bir vaqtning o‘zida osmonda 
kuzatilmasdi.  Agar  ulardan  biri  ko‘rinib  turgan  bo‘lsa,  bu  vaqtda  ikkinchisi  ko‘rinmagan. 
Ularning osmondagi harakatidan kelib chiqib esa, Tong Yulduzi Quyoshni aylanib o‘tib, endi 
Kechki Yulduz bo‘lib ko‘rinayotganini va aksincha ekani haqida xulosa qilish mumkin edi. 
Yunonlar ikkita boshqa-boshqa yulduz deb o‘ylagan mazkur sayyora tungi osmonda shunday 
yorqin  jilvalanadiki,  unga  mahliyo  bo‘lgan  Bobillik  munajjimlar  sayyoraning  chiroyini  va 
yorqinligini  e’tiborga  olib,  unga  o‘zlarining  muhabbat  ma’budalarining  nomini  berishgan. 
Ya'ni, Bobilliklar Venerani Ishtar deb yuritishgan.  
Aytganimizdek, Pifagor Bobilda bir muddat bo‘lib, u yerda astronomiyadan bilimlarini 
ancha  o‘zlashtirib  olgan  va  o‘zi  bilan  Yunonistonga  ko‘plab  ilmiy  yangiliklarni  keltirgan. 
Xususan, yunonlar ikkita alohida yulduz deb ishonib yurgan osmon jismi aslida bitta obyekt 
ekani  va  uni  Bobilliklar  muhabbat  ma’budasining  nomi  bilan  atashlarini  ma’lum  qilgan. 
Natijada, tez orada fosforus va hesperos yunon ilmiy lug‘atidan chiqib ketdi va ularning o‘rniga 
yagona atama Afrodita atamasi ishlatila boshlandi. Albatta, Pifagor orqali Bobilliklardan bilim 
o‘zlashtirgan yunonlar, obyektga nom berishda ham ularga taqlid qilishgan. Ya'ni, Afrodita – 
Bobilliklarning  Ishtar  ma’budasining  yunon  mifologiyasidagi  timsoli  bo‘lgan.  Qisqasi, 
yunonlar ham mazkur sayyoraga o‘z madaniyatlaridagi sevgi-muhabbat ma’budasining nomini 
berishgan. Vaqt o‘tib, bu bilimni yunonlardan Rimliklar ham o‘zlashtirib olishgan. Ular ham 
an’anani  buzmasdan,  mazkur  osmon  jismiga  o‘z  madaniyatlaridagi  sevgi-muhabbat 
ma’budasining  nomini  berishgan.  Rimliklarda  muhabbat  ma’budasining  nomi  Venus,  ya'ni,