Zahiriddin muhammad bobur nomidagi andijon davlat universiteti tabiiy fanlar fakulteti

Ma’ruza 2 (2 soat) 
 
Mavzu: Populyasiya tushunchasi 
 
Reja: 
1. Populyasiyaning murakkab tuzilma ekanligi. 
2. Populyasiyani tushunishga genetik nuqtai-nazar. 
3. Populyasiya tushunchasiga ekologik nuqtai-nazardan yondashish va populyasiyaning 
ekologik ta’rifi. 
Tayanch tushunchalar: Populyasiya, populyasiyaning genetik ta’rifi, gemipopulyasiya, 
populyasiyaning ekologik ta’rifi. Populyasiya ko’rsatkichlari. 
Organizmlarning qanday majmuasini populyasiya deyish mumkinligini ustida xar doim 
tortishuvlar bulib kelgan. Chunki birinchidan populyasiya tushunchasi fakat ekologlargina emas, 
balki genetiklar va mikroevolyusiya tadqiqotchilarini ham qiziqtiradi. Binobarin ular 
populyasiyani turlicha talqin etishadi. Ikkinchidan populyasiya murakkab strukturali bo’lib, u 
yanada kichikrok birliklarga ajraladi. Ko’p xollarda ekologlar xam populyasiya tushunchasini 
ma’nosi haqida o’ylamay u yoki bu territoriyada tarqalgan ma’lum tur individlarning yig’indisi 
deb tushunadilar. Masalan: ekosistemani tahlil qiluvchi ko’pchilik tadqiqotchilar shunday 
tushunadilar. Populyasiya deganda ular ekosistemaga kirgan bir tur individlarining majmuasini 
tushunadilar. Populyasiyaning strukturasi geterogenli individlarning xilma - xilligini nazardan 
chetda qoladi. Lekin populyasiyani o’rganuvchi ekologlar albatta uning strukturasi geterogenligi 
bir individning boshqasiga o’xshamasligi hisoblanishiga majburdirlar. Populyasiyaning genetik 
tarkibini bilish individlar sonining o’zgarishi aniqlashda muhim ahamiyatga ega. 
Genetiklar odatda populyasiya deganda u yoki bu darajada alohidalashgan o’z - o’zini 
yarata oladigan o’zaro genetik bog’langan individlavr guruxini tushunadilar. Dastlab genetika 
erkin chatishish yuz beradigan individlar guruxini populyasiya deb qaraganlar. Lekin keyinchalik 
bunday individlar majmui tabiatda juda kam uchrashi aniqlandi. Bundan tashkari tabiatda o’z - 
o’zidan changlangan yoki fakat vegatativ yo’l bilan ko’payadigan turlar ham mavjud. Shuning 
uchun genetiklar hozirgi vaqtda populyasiyaga ta’rif berganlarida erkin chatishtirish haqida 
gapirmaydilar. 
Ba’zi olimlar masalan: S.Shvars, A.B.Yablokov populyasiya terminini faqat uzoq vaqt 
boshqa analogik guruxlar bilan aloqasiz yashay oladigan organizmlar majmuiga nisbatan 
qo’llash mumkin deb talqin qiladilar. Lekin bunday holatni aniqlash juda qiyin chunki tadqiqot 
va kuzatishlarning bunga uzoq davom ettirishning iloji yo’q. Bundan tashqari populyasiyalar 
hayoti davomiyligini astronomik vaqt emas, balki biologik soat bilan oddiyroq qilib, avlodlar 
soni bilan o’lchashimiz kerak. 

---

Genetiklar va mikroevolyusiya mutaxassislari kichik guruxlarini populyasiya deb 
atashdan o’zlarini tiyadilar, chunki genetik jihatdan bu guruxlarni yetuk deb hisoblamaydilar, 
xamda bu guruxlar inbriding ta’siriga bardosh bera olmasligi mumkin. Haqiqatdan ham 
populyasiyalar qanchalik kichik joyda tarqalgan bo’lsa, ularda geterozeggotlik shunchalik kam 
bo’ladi. 
Lekin kichik guruxlar ham ba’zan yetuk populyasiyalar berishi mumkin. Masalan: bir 
joydan ikkinchi joyga keltirilgan individlar kupincha yetuk populyasiyalarga aylanadi. Bundan 
tashqari juda kichik genetik o’zgaruvchanlikka ega turlar ham bor. Kichik guruxlarning uzoq 
vaqt mavjud bo’la olishi yoki olmasligi faqat ularning genetik xilma - xilligiga emas, balki 
ekologik sharoitiga ham bog’liqdir. Keyingi vaqtlarda kichik guruxlar ham yetuk 
populyasiyalarga aylanishi mumkinligiga ishonch ancha o’sdi. Chunki har qanday organizm 
neytral mutasiyalar orqali genetik o’zgarish imkoniyatlariga ega ekanligi aniq bo’lib qoldi. 
Ekologiyada ekosistemali yondashadigan ekologlar odatda populyasiya deganda, 
ekosistema tarkibiga kirgan turning barcha individlari majmuini tushunadilar. Bunday ta’rifning 
kamchiligi shuki, ekosistema chegarasini aniq aytish qiyin. Lekin ba’zi xollarda bu qarash o’zini 
oqlaydi. 
Populyasiyalarni o’rganuvchi tadqiqotchiga bu tushuncha yetarli emas. Chunki 
birinchidan shunday holatlar ham borki bir tur individlari bir ekosistemadan boshqasiga o’tib 
turishi mumkin. Maslan: ninachilarning lichinkasi suvda rivojlanadi, yetuk davri quruqlikda. 
Bunday turli yashash muxitida hayot faralarini o’tkazadigan bir tur individlari majmuini V.N. 
Beklemishev gemipopulyasiyalar deb atagan. 
Ikkinchidan, bir ekosistemada genetik jihatdan alohidalashgan bir necha populyasiyalr 
yashashi mumkin va ularning ekologik xususiyatlari turlicha bo’lishi mumkin. 
Populyasiyalarni talqin qilishda organizmni barcha hayotiy davridagi e’tibor berish kerak, 
qaysi ekosistema tarkibiga kirishidan qat’iy nazar. Shundagina populyasiyada yuz bergan 
hodisalarni tushunib olish mumkin. Masalan: bentos yashaydigan dengiz yulduzi 
populyasiyasida vaqti-vaqti bilan yoppasiga ko’payish yuz beradi. Ular marjon riflar bilan 
oziqlanadi. Uzoq va yoppasiga ko’payishning sababi olimlarga qorong’i bo’lib keldi. Dengiz 
yulduzining lichinka stadiyasini o’rganish natijasida bu savolga javob topildi. Aniqlanishicha 
uning lichinkalari plankton holatida yashaydi va 3 yil rivojlanadi. Fitoplankton soni yuqori 
bo’lgan yillarda lichinkalar yaxshi rivojlanar ekan va keyinchalik dengiz yulduzlarining 
yoppasiga ko’payishi bentosda sodir bo’lar ekan. 
Ba’zi hollarda ekologlar populyasiya deb hisoblovchi individlar majmui genetik jihatdan 
bunday aniqlashga mos kelmaydi, chunki individlar o’rtasida gen almashinish sodir bo’lmaydi. 
Masalan, kichik suv havzasida yashaydigan dafniyani genetik ta’sir qilish natijasida 5 ta 
partenogenez yo’li bilan ko’payadigan klonlar aniqlangan. Agar ekologiyani shu havzadagi 
dafniyaning zichligi, konkurentlar bilan aloqasi qiziqtirsa, u bu klonlarning hammasini bitta 
populyasiya deb qarashi mumkin. 
Agar populyasiyadagi hodisalarning nozik mexanizmlari aniqlashi kerak bo’lsa, bu 
majmuaning ichki strukturasiga ko’proq e’tibor berish to’g’ri keladi.
Umuman turning arealida bir-biri bilan bog’langan turli guruhlarni ajratish mumkin. 
Tadqiqotchi oldiga qo’yilgan aniq vazifaga bog’liq holda bu guruxni populyasiya deb qarash 
yoki qaramaslik mumkin. 
Shunday kilib, ekologik jihatdan populyasiyaga quyidagicha ta’rif berish mumkin . 
“Populyasiya – o’z - o’zini yaratishga qobiliyatli, shu turning boshqa individlar 
majmuasidan makonda va zamonda alohidalashgan bir turga mansub individlar majmuasidir”. 
Populyasiya individlar majmuasi sifatida ayrim olingan individlardan quyidagi belgilari 
yoki ko’rsatkichlari bilan ajralib turadi: 
1). Populyasiya soni - ajratilgan maydondagi individlarning umumiy soni; 
2). Populyasiya zichligi - maydon yoki hajm birligidagi individlar soni; 
3). Tug’ilish - vaqt birligida ko’payish natijasida paydo bo’ladigan yangi indivilar soni; 
4)O’lim - ma’lum vaqtga nobud bo’lgan individlar sonini ko’rsatadigan ko’rsatgich; 

---

5). Populyasiya sonining o’sishi - o’lim va tug’ilish o’rtasidagi farq; 
6). O’sish tezligi - vaqt birligi ichida populyasiya sonining o’sishi; 
Mavzuni mustaxkamlash uchun savollar. 
1. Populyasiyani ta’riflashda turli fanlarning qarashlari bir-biridan farq qiladimi? 
2. Populyasiyaning ekologik ta’rifini ayting? 
3. Populyasiyaning qaysi ko’rsatkichlari ayrim olingan individ uchun xos emas?