Zahiriddin muhammad bobur nomidagi andijon davlat universiteti

El degay lochinni tez uchgay, bu so’z lekin g’alat,  

Kim jamii jonvardin keldi chobuktar vagon. 

Yozu qish tinmay talab birlan yurar besaru po,  

Ishq elidek dam-badam o’tlar sochib ahmar vagon. 

Ma’rifatparvar shoir  Is’hoqxon Ibratning  ―Tarixi vagon  Is’hoqxon  Ibratdin‖ taxmis shaklida 

yozilgan  bo’lib,  unda  muallifning  hissiy  ifodalari,  quvonchu  hayratlari  beriladi.  Xuddi  Sidqiyda 

bo’lganidek, poezdning kelishini ―jonu  jahon‖, ―xalqqa don‖, ―maishat uzra non‖ keldi deb ta’rifu 

tavsif  etadi.  Ibrat  bu  texnika  turini  ―arzoqi  insoniy  vagon‖  deb  ataydi.  Ibrat  boshqa  shoirlar  farqli 

o’laroq she’rda poezd yo’li qurilgan sanani hijriy yil bilan ko’rsatadi: 

Ming uch yuzu yigirma sakkiz erdi bu temir yo’lga,  

Kelib, ish boshlagan erdi qaramay o’ng ila so’lga,  

Xaloyiq ish boshlashib pastu baland, ko’l ila cho’lga 

Bihamdullah, bu ishda keldi ko’bni maqsadi qo’lga,  

Ajib bir foyizi arzoqi insoniy vagon keldi. 

Ushbu  hijriy  yil  melodiy  yilga  aylantirilganda,  1910  yilga  to’g’ri  keladi.  Adabiyotshunoslar 

ta’kidlaganidek:  ―...chor  Rusiyasi  bu  tadbir  bilan  yerli  aholining  mushkulini  oson,  uzog’ini  yaqin 

qilish maqsadini qo’ygan emas, aksincha, mustamlaka o’lka yer usti va yer osti boyliklarini mo’lroq 

va  tezroq  tashib  ketish  maqsadini  qo’ygan  edi‖

1

.  Is’hoqxon  Ibrat  ―o’z  xalqi  manfaatlari  nuqtai 

nazaridan munosabatda bo’ldi‖.  

Namangan ahliga bormoq edi Xo’qandga ko’b mehnat,  

O’tupca sart aroba uzra mehnat ustiga kulfat,  

Aroba mehnatidin bormoqqa bo’lmas edi jur’at, 

Bu daryoyu aroba mehnatidin aylabon uzlat,  

Ajib bir foyizi arzoqi insoniy vagon keldi. 

Garchi  I.Ibrat  madaniy  hodisa  sanalgan  va  xalqimiz  tomonidan  mamnuniyat  bilan  qarshi 

olingan 

poezd 

yo’lining  qurilishiga  ijobiy  fikr  bildirsa-da,  u  istibdodga,  chorizm 

mustamlakachiligiga qarshi bo’lgan. Demak, shoir va yozuvchilarning jamiyatdagi madaniy, tarixiy 

voqea  hodisalarni  qabul  qilish  holati  hamda  mustamlakaga  bo’lgan  qarshi  munosabatini  bir 

yoqlama tushunmaslik kerak.    

XX asr boshlaridagi Turkiston o’lkasida ro’y bergan ijtimoiy-siyosiy voqealar ma’rifatparvar 

shoirlarning  diqqat  markazida  bo’ldi.  Rus  istilosi  davrida  o’lkaga  siyosiy  o’zgarishlar  bilan  birga 

madaniy yangiliklar ham kirib kelgan. O’nlab o’zbek shoirlari bu madaniy yangiliklarga zamonning 

                                                           

1

Кўрсатилган асар, 178-б. 

---

21 

 

ijobiy  hodisasi  sifatida  qaraganlar,  mazkur  o’zgarishlar  o’zbek  xalqini  taraqqiyot  yo’liga  olib 

chiqishga ko’mak berishiga ishonganlar va o’z asarlarida badiiy talqin etganlar.  

Zamonadan  shikoyat  turkumi.    Jamiyat  hayotidagi  turfa  o’zgarishlar  ma’rifatparvar  

shoirlarning  tanqidiy  munosabatini  paydo  qildi.  Lirikada hajv,  tanqid, fosh  etish,  kinoya mazmuni 

yetakchilik qildi. Muqimiy, Zavqiy, Ibrat, Kamiy kabi shoirlar ijodida shu turkumga birlashadigan 

turli janr va shakldagi asarlar bor. Muqimiy ijodida ―Dar mazammati zamona‖ she’ri voqealarning 

real  tasviri  bilan  ajralib  turadi.  Shoir  xalq  orasida  ―yoqasini  ushlamoq‖  iborasini,  ya’ni  hayratga 

tushmoq mazmunini ―ikki qo’li yoqasida‖ shaklida qo’llaydi: 

Darig’okim, ajoyib turfa bir oxir zamon bo’ldi,  

Iki qo’l to yoqoda yurmasang ishlar yomon bo’ldi. 

 

Muqimiyning  mazkur  she’rida  bosmachilar  so’zi  bir  necha  o’rinda  takrorlanadi.  Aslida 

―bosmachi‖  degan  nomni  shoir  rus  bosqinchilariga  nisbatan  qo’llagan.  Sho’ro  davrida  Muqimiy 

singari ijodkorlar asarlarining matni buzib soxtalashtirib berilgan. Mustaqillik yillarida asl matndagi 

―pir‖ so’zi ―er‖ bilan almashtirib nashr qilingani aniqlashtirildi: