Z. T. Rajamurodov, B. M. Bozorov, A. I. Rajabov, D. G‘. Hayitov

Ichaklarda ovqat hazmi. Me’da ichidagi massa, kislotali me’da shirasiga to’yingan oziqa atalasi shaklida qisman hazmlangan holda me’da muskullarining harakati bilan uning chiqish qismiga – pilorik bo’limga keladi va portsiya – portsiya bo’lib me’dadan ingichka ichaklarning boshlang’ich qismi –o’n ikki barmoqli ichakka o’tadi. O’n ikki barmoqli ichakning ichiga jigarning umumiy o’t yo’li va me’daosti bezining shira yo’llari ochiladi.

O’n ikki barmoqli ichakda me’da osti bezi shirasi, o’t suyuqligi va ichak shiralari ta’sirida oziqa atalasining ancha jadal hazmlanishi kechadi. Bu shiralar ta’siri ostida oqsillar, yog’lar va uglevodlarning surilishi va organizm tomonidan o’zlashtirilishi mumkin bo’lgan darajada hazmlanadi.

Toza me’daosti bezi shirasi – rangsiz, tiniq, ishqoriy muhitga ega suyuqlik bo’lib tarkibida oqsillarni aminokislotalargacha parchalovchi tripsin fermenti saqlanadi; tripsin bez hujayralari tomonidan nofaol holatda ishlab chiqiladi va ichaklar shiralari fermentlari bilan faollashadi; shira tarkibida saqlanuvchi lipaza fermenti o’t suyuqligi ta’sirida faollashadi va yog’larga ta’sir qilib uni glitserin va yog’ kislotalariga aylantiradi; amilaza va maltaza fermentlari murakkab uglevodlarni glyukozalar tipidagi monosaxaridlargacha parchalaydi.Me’daosti bezi shirasi qabul qilingan ovqatlarning tarkibi va xususiyatlariga bog’liq holda 6-14 soat davomida ajraladi.

O’n ikki barmoqli ichakga jigarning hujayralaridan ajraladigan o’t suyuqligi ham tushadi. O’t suyuqligini tarkibida oziq moddalarni parchalashda ishtirok etuvchi fermentlar bo’lmasa ham, ovqat hazmida uning roli juda katta. Birinchidan me’daosti bezi hujayralaridan ishlab chiqiladigan lipaza fermentini faol holatga o’tkazadi; ikkinchidan o’t yog’larni mayda tomchilarga aylantirib emulsiyalaydi (emulsiyalangan yog’lar yengil hazmlanadi); uchinchidan o’t suyuqligi ingichka ichaklarda surilish jarayoniga faol ta’sir ko’rsatadi; to’rtinchidan, me’daosti bezidan shira ajralishini tezlashishini ta’minlaydi.

O’n ikki barmoqli ichakdagi hazm jarayonlari ingichka ichaklarning och ichak qismida ham davom etadi, och ichak esa yonbosh ichak qismida ham davom etadi. Voyaga yetgan odamlarda och ichakning uzunligi 5-6 m ni tashkil etadi, och ichakning ichki qismi –shilliq juda ko’plab o’simtalarga yoki so’rg’ichlarga ega. (voyaga yetgan odamlarda 4 mln ga yaqin). So’rg’ichlar ingichka ichaklar yuzasini keskin kattalashtirib yuboradi, bu esa o’z navbatida to’yimli moddalarning so’rilish jarayonini bajaralishi uchun muhim ahamiyatga ega. Ichaklar shirasi tarkibida 20 dan ortiq fermentlar borligi aniqlangan va ularning barchasi oziq moddalarning parchalanishini tezlashtirish xususiyatiga egadirlar.

Ingichka ichaklarning devorlarida uzunasiga va aylanasiga joylashgan muskullar bo’lib, ularning qisqarishi mayatniksimon va peristaltik harakatlarni keltirib chiqaradi, bu esa o’z navbatida ximus bilan hazm shiralarining aralashishini yaxshilaydi va ingichka ichaklar ichidagi massalarni yo’g’on ichaklar tomon harakatlanishini ta’min etadi. Yo’g’on ichaklarning uzunligi 1,5-2 m ni tashkil etadi va bu ichaklarning eng keng qismidir. Yo’g’on ichaklarda chuvalchangsimon o’simtasi bilan (apendiks) ko’r ichak, chambar va to’g’ri ichaklar farqlanadi.

Yo’g’on ichaklarda oziqalarning fermentativ qayta ishlanishi deyarlik bajarilmaydi. Bu yerda suv juda jadal suriladi, buning natijasida uning oxirgi bo’limlarida najas shakllanadi va organizmdan chiqariladi. Yo’g’on ichaklarda juda ko’plab turdagi bakteriyalar yashaydi. Ulardan biri o’simliklar kletchatkasini parchalaydi, qaysiki odamlarning hazm shiralarida kletchatkani hazmlovchi fermentlar yo’q.

Yo’g’on ichaklarda bakteriyalar yordamida K va B guruhi darmondorilarining ayrimlari ham sintezlanadi.

Yosh bolalarda ichaklar voyaga yetgan odamlarga nisbatan ancha uzun. Voyaga yetgan odamlarda ichaklarning uzunligi uning tanasi uzunligidan 4-5 marta uzun bo’lsa, emadigan bolalarda u 6 marta uzundir. Ichaklar bolalar 1 yoshdan 3 yoshgacha bo’lgan davrda ya’ni sutli oziqlardan aralash oziqlarda o’tish davrida juda jadal o’sadi, bunday holat 10 dan 15 yoshgacha bo’lgan muddatda ham kuzatiladi.

Ichaklarning muskulli qatlami va uning elastik tolalari voyaga yetgan odamlarga nisbatan yosh bolalarda kam rivojlangan. Shu sababli, bolalarda peristaltika ancha zaif bo’ladi, ana shuning uchun ham bolalarda ich qotishga moyillik seziladi.

Ichaklarning hazm shiralari hayotning birinchi kunidan boshlab ovqat hazmi jarayoni mutadil kechishini ta’minlovchi barcha asosiy fermentlarni saqlaydi.

Me’daosti bezining o’sish va rivojlanishi 11 yoshgacha davom etadi, 6 oydan ikki yoshgacha bo’lgan muddatda ancha jadal o’sishi kuzatiladi.

Jigar yosh bolalarda voyaga yetgan odamlarga nisbatan ancha katta; 8-10 oylik bolalarda uning massasi ikki martaga ortadi, ayniqsa jigar 14-15 yoshda jadal o’sadi va 1300-1400 g massaga ega bo’ladi. 3 oylik homilada o’t suyuqligini ajralishi qayd qilingan. Yosh ulg’ayishi bilan o’t ajralishi tezlashadi.

Hazm tizimidagi so’rilishlar. Hazm tizimining barcha qismlarida so’rilish amalga oshadi. Agarda til ostida bir bo’lak qandni ushlab tursak, u eriydi va so’riladi. Demak, og’iz bo’shlig’idayoq so’rilish kuzatilar ekan. Lekin ovqat hazm tizimidan ovqat massasi so’rilish uchun zarur bo’lgan muddat davomida saqlanib qolmaydi.

Me’dada alkogol, qisman glyukoza yaxshi surilsa, yo’g’on ichaklarda –suv, ayrim tuzlar yaxshi suriladi.

Oziq moddalarning asosiy qismini surilishi ingichka ichaklarda kechadi. U o’zining tuzilishi jihatidan surilish funksiyasiga juda yaxshi moslashgan. Odamlar ichaklarining ichki yuzasi 0,65-0,70 m² ga tengdir va u so’rg’ichlar hisobiga ichaklarning ichki yuzasi 4-5 m² gacha kengayadi, ya’ni odam tana yuzasidan 2-3 martaga ortiqdir.

So’rg’ichlarni qoplab turuvchi epiteliya hujayralari elektron mikroskop ostida qaralganda hujayralarning ichaklar bo’shlig’iga qaraganda yuzasi tekis emas, ular o’z navbatida barmoqsimon o’simtalar –mikroso’rg’ichlar bilan qoplanganligini ko’rish mumkin. Ularning o’lchami shundayki, ularni eng katta o’lchamdagi yorug’likka ega mikroskop ostida ham ko’rish mumkin emas. Lekin ularning ahamiyati juda katta. Birinchidan, mikroso’rg’ichlar ingichka ichaklarning so’rish yuzasini yanada kengaytiradi. Ikkinchidan, mikroso’rg’ichlar orasida katta miqdorda fermentlar saqlanadi, ular u yerda saqlanib tursada ichaklar yuzasiga juda kam miqdorda tushadi.

Demak, mikroso’rg’ichlar orasidagi fermentlarni konsentratsiyasi yuqori bo’lganligi sababli, asosiy ovqat hazmi jarayoni ichaklar bo’shlig’ida kechmaydi, balki mikroso’rg’ichlar orasidagi bo’shliqlarda ya’ni ichaklar epiteliyasi hujayralari devorlarida kechadi. Ana shuning uchun bunday tipdagi ovqat hazmi «devoroldi ovqat hazmi» deb atalgan.

Devorlarda oziq moddalarning parchalanishi organizm uchun ayniqsa so’rilish jarayonini kechishi uchun juda samaralidir.

Gap shundaki, ichaklarda doimiy ravishda katta miqdorda mikroblar faoliyat ko’rsatadi. Agarda parchalanishning asosiy jarayonlari ichaklar yo’lagida kechganida edi bu paytda parchalanish mahsulotlarining katta qismi mikroorganizmlar tomonidan foydalanilardi, natijada jiddiy darajada kam miqdorda to’yimli moddalar qonga so’riladi. Bunday bo’lmaydi, chunki, mikroso’rg’ichlar mikroblarni fermentlar ta’sir ko’rsatadigan joyga o’tkazmaydi, mikroblar o’lcham jihatidan ancha katta va mikroso’rg’ichlar oralig’iga kira olishmaydi. Oziq moddalar esa ichaklar hujayralari devorlarida joylashganligi sababli juda yengil so’riladi.

So’rilish–ichaklarning epiteliy hujayralarining faol ishi hisobiga bajariladigan murakkab fiziologik jarayondir.

Oqsillar qonga aminokislotalarning suvdagi eritmalari shaklida suriladi. Bolalar ichaklarining devorlari uchun xarakterli bo’lgan xususiyat yuqori o’tkazuvchanlik xususiyatidir, shu sababli sut oqsillari va tuxum oqsillari o’zgarmagan holda ularning ichaklari devorlaridan o’tishi mumkin. Lekin bolalar organizmiga parchalanmagan oqsillarning me’yoridan ortiqcha tushishi uning terisida har xil toshmalar, qichish va boshqa noqulay hodisalarga olib keladi.

Bolalar ichaklarining devori yuqori o’tkazuvchanlik xususiyatiga ega bo’lganligi sababli begona moddalar va ichaklarda chirish jarayoni natijasida hosil bo’ladigan zaharlar, to’liq hazmlanmagan mahsulotlar ichaklardan, qonga o’tishi mumkin va turli toksikoz holat(zaharlanish) larni chaqirishi mumkin.

Uglevodlar qonga asosan glyukoza shaklida so’riladi. Bu jarayon ichaklarning yuqorigi bo’limida ancha jadal kechadi. Yo’g’on ichaklarda uglevodlar juda sekin so’riladi. Lekin ularning yo’g’on ichaklarda so’rilish imkoniyati kasallarni sun’iy oziqlantirish uchun davolash amaliyotida o’zining tasdig’ini topmoqda (oziq moddali klizmalar).Yog’lar asosan limfaga glitserin va yog’ kislotalari shaklida so’riladi.

Suvning so’rilishi me’dalarda boshlanadi, ichaklarda esa yanada jadalroq so’riladi (25 daqiqa mobaynida 1 l). Madanli tuzlar qonga erigan holda so’riladi, ularning so’rilish tezligi eritmadagi tuzlarning konsentratsiyasi bilan aniqlanadi.