Z. T. Rajamurodov, B. M. Bozorov, A. I. Rajabov, D. G‘. Hayitov

Ovqat hazmi organlari tizimi haqida tushuncha. Ovqat hazmi organlari tizimiga uch juft katta so’lak bezlari bilan og’iz bo’shlig’i, halqum, qizil o’ngach, me’da, ingichka ichak (uning tarkibiga o’n ikki barmoqli ichak kiradi – unga o’t suyuqligi va me’daost bezlari yo’llari ochiladi, och ichak va yonbosh ichaklar) va kur, chambar va to’g’ri ichaklardan iborat yo’g’on ichaklar kiradi. Chambar ichakda yuqoriga ko’tariluvchi, pastga tushuvchi va sigmasimon ichaklar farqlanadi.

Hazm bezlari homiladalik davridayoq ona organizmidan tushayotgan moddalar va homilaoldi suvlaridan tushadigan moddalar hisobiga faoliyat ko’rsata boshlaydilar. Lekin bola tug’ilguniga qadar unda ovqat hazmi funksiyalari juda zaif namoyon bo’ladi. Bola tug’ilgach dastlab uvuz suti, so’ngra yetilgan sut va aralash oziqlantirishlar bolalarning ovqat hazmi apparatlari funksiyalarini jiddiy darajada tezlashtiradi.

Og’iz bo’shlig’ida ovqat hazmining xususiyatlari. Ovqatlarning hazmlanishi og’iz bo’shlig’idayoq boshlanadi. Ovqatlarning mexanik bo’linishi va maydalanishi og’iz bo’shlig’i organlarini spesifik funksiyasini-chaynash tashkil qiladi. Barcha hazm organlari orasida faqatgina og’iz bo’shlig’i suyakli asosga ega, og’iz bo’shlig’ida til va tishlar joylashgan, til-qon tomirlari va nervlar bilan yaxshi ta’minlangan, shilliq parda bilan qoplangan harakatchan muskulli organdir. Chaynash jarayonida til ovqatlarni harakatlantiradi, ta’m sezish va nutq organi bo’lib xizmat qiladi.

Tishlar ovqatlarni maydalaydi. Bundan tashqari ular nutq tovushlarini shakllanishida ishtirok etadi. Funksiyasi va shakli bo’yicha tishlar kesuvchi, qoziq, kichik va katta ildizli tishlarga farqlanadi. Voyaga yetgan odamlarda tishlarning umumiy soni 32 tani tashkil etadi. Har bir yuqorigi va pastki jag’ larning yarmida 2 ta kesuvchi, 1 qoziq, 2 ta mayda ildizli va 3 katta ildizli tishlar joylashgan. Bu quyidagi tish formulasi bo’yicha har ikkala jag’ning bir tomonidagi tishlarni belgilab beradi.

2 1 2 3

2 1 2 3

Har bir tish milkdan chiqib turgan koronkadan va u keyin bo’g’izga va ildizga aylanadi. Ildiz esa jag’ning tish chuqurchasiga o’tirgan bo’lib, suyak usti qatlami bilan birgalikda unga tutashib ketgan. Pastki jag’ning katta qoziq tishlari ikkitadan, yuqorigisi esa 3 tadan ildizga ega bo’ladi. Boshqa tishlar bir ildizlidir. Ildiz ichidan kanal o’tgan bo’lib tish bo’shlig’ida kengayadi va u tish laxmi bilan –yumshoq po’kaksimon biriktiruvchi to’qima, tomirlar va nervlar bilan to’la bo’ladi.

Tishning milkdan chiqib turgan qismi, bo’g’zi va ildizlari qattiq to’qimalardan iborat bo’ladi. Tish bo’shlig’ida tishning yumshoq to’qimasi – pulpa joylashgan bo’ladi. Pulpaning asosini hujayra elementlariga boy bo’lgan biriktiruvchi to’qimalar tashkil qiladi.

Ildiz kanali orqali pulpaga tomirlar va nerv tolalari kiradi. Bu yerda tishning jadal moddalar almashinuvi kechadi va bu yerda dentinning jarohati bilan bog’ liq bo’lgan ayrim tiklanish jarayonlari ham bajariladi.

Koronka emal bilan bo’g’zi va ildizida sement bilan qoplangan, tishning barcha qismlarini asosiy massasini dentin tashkil etadi. Organizmda eng qattiq to’qima-koronkani qoplab turuvchi emal hisoblanadi, qattiqligi bo’yicha deyarlik kvarsga tengdir. Lekin u ham yemirilishi va yorilishi mumkin. Emalni tarkibidagi organik moddalar bor-yo’g’i 2-4 % ni tashkil qiladi, qolgan qismini esa mineral moddalar tashkil qiladi. Dentin va sementlar shakli o’zgargan suyak to’qimasidir, ya’ni u suyakka nisbatan katta miqdorda kalsiyning fosforli achchiq tuzini saqlaydi.

Tishlar jag’ qatlamida yuzaga keladi va rivojlanadi. Embrional rivojlanish davridayoq doimiy tishlarning kurtaklariga asos solinadi, qaysiki keyinchalik sut tishlari bilan almashinadi.

Bolalar 6-8 oylik bo’lganida dastlab vaqtinchalik yoki sut tishlari chiqa boshlaydilar. Rivojlanishning shaxsiy xususiyatlari va oziqlanish sifatiga qarab tishlar erta va kech ham chiqishi mumkin.

Ko’pchilik holatlarda dastavval pastki jag’ning o’rtangi kesuvchi tishlari chiqadi: so’ngra yuqorigi o’rta va yuqorigi yon tomondagilar paydo bo’ladi, bir yoshning oxirida odatda 8 ta sut tishlari chiqib bo’ladi. Bola hayotining ikkinchi yili davomida, ayrim hollarda esa hatto uchinchi yoshning boshida barcha 20 ta sut tishlarining chiqishi tamom bo’ladi. Bunday holatda tishning formulasi quyidagi ko’rinishni oladi:

1. 
   0.2. yuqorigi jag’ (bir tomoni).
   

1. 
   0.2. pastki jag’ (bir tomoni).
   

Sut tishlar yumshoq va sinuvchan bo’lganligi uchun bolalarning ovqatlanishini tashkil qilishda buni hisobga olish zarur. Bolalar 6-7 yoshga yetganida ularning sut tishlari tusha boshlaydilar va ularning o’rniga doimiy tishlar chiqa boshlaydi. Almashinishdan oldin sut tishlarining ildizlari surilib ketadilar va shundan keyin ular tushadilar. Mayda ildizli va uchinchi katta ildizli tishlar yoki aql tishlar sut tishlarisiz chiqadilar. Doimiy tishlarning chiqib bo’lishi 14-15 yoshga borib tugaydi. Bundan aql tishlarining chiqishi mustasno, chunki ularning chiqishi ayrim paytlarda 25-30 yoshgacha kechikishi mumkin; 15 % holatda ular yuqorigi jag’da bo’lmasligi ham mumkin. arxeologik qazishlar o’tkazilib topilgan qadimgi odamlar qoldiqlarida (sinantroplar, neandartallar) bu tishlar juda yaxshi rivojlanganligi aniqlangan. Hozirgi paytda ular bir muncha rudimentlashgan holda ko’rinadi. Doimiy tishlar qator yillar mobaynida sut tishlari tagida bo’lganligi sababli, maktab va maktabgacha yoshdagi bolalarning og’iz bo’shlig’i va tishlari holatiga e’tibor berish kerak bo’ladi.

14-Jadval

Sut va doimiy tishlarning chiqish muddatlari (A.G.Xripkova bo’yicha)

Tishlarning nomi	Tishlarning chiqish muddatlari
	Sut	Doimiy
O’rtanchi kesuvchi	8-9 oylikda	7,-7,5 yoshda
Yonbosh kesuvchi	8-10 oylikda	8-9 yoshda
Qoziq	14-18 oylikda	10-12 yoshda
Birinchi kichik ildizli	12-14 oylikda	10-11 yoshda
Ikkinchi kichik ildizli	20-30 oylikda	11 yoshda
Birinchi katta ildizli		6-7 yoshda
Ikkinchi katta ildizli		12-14 yoshda
Uchinchi katta ildizli		17-25 yoshda

Butun jahon sog’liqni saqlash tashkiloti ma’lumotlariga ko’ra 10 ta tekshirilgan odamlardan 7-8 tasini tishlari davolashga muhtoj ekanligi aniqlangan va bu birinchi navbatda kariyes bilan aloqadordir. Uning mohiyati quyidagidan iboratdir. Emalga kimyoviy ta’sir ko’rsatilganida ularning demineralazasiyasi - ovqatlarning qoldiqlarini parchalanishi natijasida hosil bo’lgan kislotalar ta’sirida emalning mineral tuzlarini erishi yuz beradi.

Tish to’qimalarining deminaralizasiyasi emal ostida joylashgan dentinda ham yuz beradi.

Uglevodlarning achishidan yuzaga keluvchi asosiy maxsulot –sut kislotasi emalga juda katta salbiy ta’sir ko’rsatadi. Keyinchalik esa to’g’ridan-to’g’ri mikroblarning deminerallashgan emalga va dentinga ta’siri yuz beradi. natijada tishning organik moddalarining parchalanishi kuzatiladi.

Tashqi (ekzogen) omillar ham kariyes jarayoniga o’z ta’sirini ko’rsatadi. Bular qatoriga vitaminlarning (asosan B guruhi va D) yetishmasligi, kalsiy, fosfor, va ftorlarni ovqat va suv tarkibida taqchil bo’lishi, ultrabinafsha nurlarini yetishmasligi yoki bo’lmasliklari kiradi. Bularning hammasi organizmda minerallar va oqsillar almashinuvining buzilishiga olib keladi, bu esa o’z navbatida emallar va dentinning oziqlanishiga salbiy ta’sir ko’rsatadi.

Kislotalar ta’siri ostida emaldagi mineral moddalarning erishi yuz beradi, emalning jarohatlangan qismida mikroorganizmlarni faoliyati uchun juda qulay sharoit yaratiladi. Kislota hosil qiluvchi mikroorganizmlardan tishning maddali toshmalari yuzaga keladi. bu yerda ko’pchilik holatlarda kariyesning rivojlanish jarayoni boshlanadi, ko’z bilan ko’rsa bo’ladigan oq dog’ yuzaga keladi. Jarohatlangan joyda mineral moddalarning kamayishi kuzatiladi.

Bo’shliqlar hosil bo’lishining oldini olish uchun ko’proq oziqlar bilan yetarli miqdorda kalsiy, fosfor va ftor tushishini ta’minlash uchun oziqlanish ratsionini muvozanatlashtirish zarur.

Hozirgi davrda kariyesning ftorli profilaktikasi keng qo’llanilmoqda. Bu ichimlik suvini, ftorlashtirish va natriy ftor eritmasi bilan mahalliy sug’orish, namlash, maxsus ftor saqlovchi tish talqonlari –kukun, pastalari, eleksirlar va nihoyat ftorli tabletkalardan foydalanish juda foydalidir.

Maktablarda bolalarning tishlarini saqlash maqsadida og’iz bo’shlig’ini davolashga qaratilgan chora-tadbirlar o’tkaziladi: zararlangan tishlar olib tashlanadi yoki plombalanadi va shu yo’l bilan qolgan tishlarning ayniqsa doimiy tishlarning buzilishlarining oldi olinadi.

Tishlarni salomatligini ta’minlash eng avvalo har bir oziqlanishdan keyin tishlar orasida qolgan ovqatlar zarrachalaridan tozalash maqsadida uncha issiq bo’lmagan qaynagan suv bilan chayqashni qat’iy kun tartibiga kiritish zarur.

Har kuni kechqurun uyqudan oldin barcha ovqatlar qoldiqlarini chiqarib tashlash uchun tish talqoni va tish щyetkasi bilan tozalash zarur.

Bolalarga juda issiq va sovuq suvni, ovqatlarni bermaslik kerak, hamda ularga yong’oq yoki boshqa qattiq moddalarni tish bilan sindrishiga ruxsat bermaslik kerak.

Yuqorigi kesuvchi tishlar bilan pastki kesuvchi tishlarni tutatishi tishlash deb ataladi. Tishlash to’g’ri bajarilganida yuqorigi kesuvchi tishlar pastki tishlardan oldingi holatda turadi. Qaysiki ularning kesuvchilik ta’sirini oshiradi.

Mexanik jihatdan maydalangan ovqatlar og’iz bo’shlig’ida so’lak bilan aralashadi. Og’iz bo’shlig’iga uch juft katta so’lak bezlarining yo’llari ochiladi: quloqoldi, pastki jag’ osti va tilosti bezlari. Katta so’lak bezlaridan tashqari mayda, shilliq so’lak bezlari ham mavjud, ular butun og’iz bo’shlig’i va til shilliq pardasida joylashgan.

Bolalar tug’ilganidan boshlab ularning so’lak bezlari faoliyat ko’rsata boshlaydi, lekin hayotining birinchi oylarida so’lak kam ajraladi. Sut tishlari chiqishi bilan so’lak ajralishi shunchalik ortadiki, hattoki bola uni yutib ulguraolmaydi, natijada uning og’ izdan chiqib turishi kuzatiladi.

So’lakda murakkab uglevodlarni maltozagacha parchalovchi ptialin fermenti va disaxaridlarni glyukozagacha parchalovchi maltaza fermentlari saqlanadi. So’lak oqsili musin – uni yopishqoq qiladi.

Musin tufayli so’lak bilan yaxshi to’yingan ovqatlar yengil yutiladi. So’lakni tarkibida tabiati jihatidan oqsil bo’lgan lizosim – moddasi bo’lib u zararsizlantirish – baktrisidlik xsusiyatiga ega.

Shular sabab bo’lsa kerak og’iz bo’shlig’i shilliq pardasidagi jarohatlar, yaralar, tana yuzasidagilarga qaraganda ancha tez tuzaladi.

Bolalarning yoshi ulg’ayishi bilan ularda ajralayotgan so’lakning miqdori ham orta boradi: bolalarning 9 dan 12 oylikgacha va 9 dan 11 yoshgacha bo’lgan bolalarda so’lak ajralishining ancha aniq o’zgarishi kuzatiladi. Bolalar bir kecha-kunduzla o’rtacha 800 sm³ so’lak ajratadi.