Z. T. Rajamurodov, B. M. Bozorov, A. I. Rajabov, D. G‘. Hayitov

Sinf xonasining havo tarkibi va mikroiqlimi. Sinf xonasi tarkibidagi uglerod (CO₂) - oksid miqdori 0,07-0,1% dan oshmasligi kerak (ruhsat yetilgan miqdor - 0,03-0,04%), havo tarkibida uglerod (CO₂) - oksid ko’payib ketsa, o’quvchilar asab tizimining tez charchab qolishiga va o’tilgan fanlarni o’zlashtirilish darajasining pasayishiga sabab bo’ladi. Ayniqsa, qish faslida boshlanqich sinflarda ba’zi o’quvchilar dars paytlarida uxlab qoladi. Bunga xona havosida uglerod (CO₂) oksidining ko’payib ketishi sabab bo’ladi. Shuning uchun tanaffus vaqtida va dars mobaynida fortochkalar ochilib, sinf havosini yangilab turish zarur.

Sinf xonasida har bir o’quvchi uchun 4,5-5 m³ havo to’g’ri kelishi lozim. Bir soatlik dars davomida har bir o’quvchi uchun 16-26 m³ havo mo’ljallanadi. Shuning uchun qish faslida dars vaqtida fortochkalarni har 10-15 daqiqada 0,5; 1,0 daqiqaga ochib havoni yangilab turilishi, yilning issiq fasllarida esa sinf derazalarini dars vaqtida umuman ochiq qo’yish kerak.Sinf harorati 16-18 ⁰C, nisbiy namlik 40-60%, havoning yo’nalish tezligi 0,1 m/s bo’lishi kerak.

O’zbekiston Respublikasida jismoniy tarbiya darsini deyarli yil davomida (yog’ingarchiliksiz kunlarda) ochiq havoda o’tkazgan ma’qul.Dars vaqtida sport zalining harorati 14-15 °C, nisbiy namlik 40-60% va havoning yo’nalish tezligi 0,2-0,3 m/s dan oshmasligi kerak.

XI BOB. OVQAT HAZM BO’LISHINING YOSHGA OID XUSUSIYATLARI

11.1. Ovqat hazmining ahamiyati
Ovqatlar bilan organizm oqsillar, yog’lar va uglevodlar kabi murakkab organik moddalarni oladi. Bu moddalar organizm tomonidan o’sish jarayonida va atrofiyaga uchragan hujayralarni o’rniga yangilarini hosil bo’lishida qurilish materiali sifatida foydalaniladi. To’yimli moddalar organizmdagi energiya moddalar manbai hisoblanadi.

Ovqatlar bilan birga tushadigan darmon dorilar, ma’danli tuzlar va suv ham kam ahamiyatga ega emas. Ular organizmda kechadigan turli tuman kimyoviy reaksiyalarning bajarilishi uchun sharoit yaratib bersa, ko’pchiligi ko’plab reaksiyalarda to’g’ ridan-to’g’ ri ishtirok etadi.

Suv, ma’danli tuzlar va darmon dorilar organizm tomonidan to’lig’icha o’zgarmagan holda o’zlashtiriladi. Ovqatlar tarkibidagi oqsillar, yog’lar va uglevodlar borasida gap yuritadigan bo’lsak, ular organizm tomonidan to’g’ridan-to’g’ri foydalanilmaydi. Birinchidan, bu moddalar ovqat hazmi tizimi devorlaridan o’taolmaydigan yirik-yirik molekulalardan tashkil topgandir. Bu yerda asosiy masala shundan iboratkim, ularning hammasi organizm uchun begona va har qanday begona moddalar uchun organizmda ularga qarshi himoya moddalari ishlab chiqiladi (antitana). Ana endi tushunarli bo’lsa kerak, nima uchun asosiy to’yimli moddalar organizmni ichki muhitiga tushishidan oldin hazmlanadi.

Ovqat hazmi jarayoni deb -oziq moddalarni fizik va kimyoviy qayta ishlanishi va ularni oshqozon-ichaklar tizimidan surilishi, qon bilan tashilishi, organizm tomonidan o’zlashtirilishi mumkin bo’lgan oddiy va eruvchan birikmalarga aylanish jarayoniga aytiladi.

Odamlar organizmida hazm shiralari ta’sirida, ovqat hazmi tizimida oqsillar aminokislotalargacha, yog’lar-gliserin va yog’ kislotalarigacha, murakkab uglevodlar esa oddiy qandlargacha (glyukoza va boshqalar) parchalanadi. Oziq moddalarning bunday kimyoviy qayta ishlanishida hazm shiralari tarkibiga kiruvchi –fermentlar bosh rolni o’ynaydi. Fermentlar tabiati jihatidan oqsilli moddalar bo’lib, organizm tomonidan ishlab chiqiladigan biologik katalizatorlardir. Fermentlarga xos bo’lgan xususiyatlardan biri – ularning spesifikligidir: ya’ni har bir ferment ma’lum fizik tarkib va tuzilishga, molekulasida kimyoviy bog’lar ma’lum- -aniq tipga ega bo’lgan moddalarga va moddalar guruhiga ta’sir ko’rsatadi. Fermentlar ta’siri ostida erimaydigan va surilishi mumkin bo’lmagan murakkab moddalar, eriydigan va yengil o’zlashtiriladigan ancha oddiy moddalarga aylanadi.

Hazm shiralari ajratuvchi bezlar faoliyatini o’rganish usullari. Hazm jarayonida ishtirok etuvchi bezlar, hazm shiralari ishlab chiqarishlari aniq bo’lganidan buyon, olimlar tahlil ishlarini bajarish uchun shiralardan toza yoki aralashma holida olish uchun uringanlar. XVII-asrdayoq Gollandiyalik olim Graafga so’lak bezi va me’daosti bezlarining tashqariga chiquvchi yo’llariga qo’yilgan naychalar yordamida unchalik ko’p bo’lmagan miqdorda hazm shiralari yig’ib olish imkoniga ega bo’ldi.

Olim g’ovak rezina yordamida me’da shirasidan olish uchun harakat qilib ko’rdi, qaysiki g’ovak rezina yutilgach, u me’da ichidagi suyuqlikga to’yinganidan keyin unga bog’langan ip orqali me’dadan chiqarib olindi. Shotlandiyalik hakam Stivens odam me’da shirasining hazmlovchi ta’sirini ko’zbog’ lagich (fokusnik) yordamidan foydalangan holda o’rgandi. Ko’z bog’lagich me’dasiga tushgan turli predmetlarni (narsalarni) qayd qilish yo’li bilan chiqarib tashlash kabi noyob hunar egasi ekanligini namoyon qildi.

Ko’z bog’lagich maxsus tayyorlangan, oziq moddalar bilan to’ldirilgan teshikchalari orqali hazm shiralari kiradigan teshikli qo’rg’oshin «bug’ursoq» larni avval yutib, so’ngra qusish harakatlari bilan me’dadan chiqargan. Tabiiyki, bunday usullar yordamida hazm shiralarining tarkibi va xususiyatlarini o’rganish juda qiyin bo’lgan.

45-rasm. 2 - 4 soat oralig’idagi odam medasida ovqat hazmining rentgen ko’rinishi

46-rasm. Haroratni (1) bosimni (2) va pH o’lchamini (3) o’rganish uchun foydalaniladigan radiopilyulalarining tashqi ko’rinishi. O’ng tomonda –solishtirish uchun bir tiyinlik tanga

Keyinchalik hayvonlarni narkozlash yo’li bilan qorin bo’shlig’i ochilib hazm shiralari ajratuvchi bezlar yo’llaridan hazm shiralaridan olish imkoniga ega bo’lindi. Ammo, qandaydir bir xulosa qilish uchun, ya’ni hazm bezlari faoliyati qonuniyatlari haqida gap yuritish juda qiyin, chunki hayvon narkoz ostida jarrohning stolida yotgan bo’lsa, bu sharoit tabiiy sharoitdan tubdan farq qiladi. Fistula usuli yordamida hazm bezlari faoliyati haqida juda katta miqdorda ma’lumotlar olish mumkin. Fistula – bu hazm bezlari yo’li bilan yoki ovqat hazmi trakti – bo’shlig’ini organizmni tashqi muhit bilan aloqasini sun’iy bog’lanishini ta’minlovchi naycha –asbobdir. Bunday usulni yuzaga kelishi qiziq, lekin favqulodda kasal yoki me’da jarohatlanishi natijasida me’da yoki ichaklarda yuzaga kelgan teshiklar orqali olib borilgan kuzatishlar sabab bo’lgan. 1842 yilda Moskvalik jarroh Basov itlarni me’dasiga qo’yilgan fistula orqali me’da sekretsiyasini kuzatishni taklif qildi. Lekin bu holatda o’rganish uchun toza me’da shirasi olish mumkin emas edi, chunki bu holatda olingan shira oziqalar qoldiqlari, so’lak va doimiy ravishda me’dada bo’ladigan shilimshiq moddalar bilan aralashgan holda bo’ladi.

Faqatgina I.P.Pavlovning ishlari bo’yicha fistula usuli tan olindi va keng qo’llanildi. I.P.Pavlov jarrohlik operatsiyalarini bajarish davomida, hayvonlarning u yoki bu hazm bezlari faoliyati orqasidan uzoq muddat davomida kuzatish olib borish uchun doimiy fistulalar qo’ydi. I.P.Pavlov o’zidan oldingi tadqiqotchilardan farqli o’laroq, operatsiyadan keyin hayvon sog’aygach o’rganiladigan organ uchun ham, butun organizm uchun ham ularni faoliyat ko’rsatishi uchun mo’tadil sharoitni saqlab qoluvchi turlarini izlab topishga harakat qildi va fanga tadbiq qildi.

Fistulali usuldan foydalanish tufayli har qanday vaqtda operatsiya qilingan organ funksiyasini kuzatish mumkin bo’ldi. Fistula yordamida oziqalar qoldiqlari qo’shilmagan toza holdagi hazm shiralaridan yig’ib olish, ularning miqdorini aniq o’lchash va ovqat hazmining turli fazalarida shiralarning kimyoviy tarkibini, hazmlash faolligini aniqlash imkoniyatiga ega bo’lindi. I.P.Pavlov tomonidan tavsiya qilingan fistula usulining bosh yutug’i shundan iboratkim, ovqat hazmi jarayonlari sog’lom hayvonlarda va organizm faoliyat ko’rsatayotgan tabiiy sharoitlarda o’rganiladi va ovqat hazmi organlarining faoliyati tabiiy oziqaviy qo’zg’ atuvchilar bilan qo’zg’atiladi.

Hazm bezlari faoliyatini o’rganishda I.P.Pavlovni roli shunchalik buyukki, hatto fiziologiyaning ushbu bobini ko’pchilik hollarda «rus fiziologiyasi bobi» deb yuritiladi, I.P.Pavlov esa Nobel mukofotiga sazovor bo’lgan.

Lekin, shuni qayd qilish kerakki fistula usulini barcha yutuqlari va foydali tomonlarini ta’riflagan bilan bu usul yordamida odamlarning ovqat hazmi funksiyalarini o’rganish mumkin emas. Tushunarli sabablarga ko’ra, odamlarda tekshirish ishlarini olib borish uchun fistulalar hosil qilish ishi bajarilmaydi. Odamlarda so’lakni maxsus metall kapsulalar – yopishgichlar yordamida yig’ib olish mumkin. Kapsula og’iz bo’shlig’ining shilliq pardasiga shunday yopishtiriladiki, uning markazida so’lak bezining chiqaruv yo’li qoladi, qaysiki fistula bilan so’lak endi og’izga tushmay, balki kapsulaga va rezina naycha orqali tashqariga chiqariladi va stakanchaga yoki probirkaga qo’yiladi.

Me’da shirasi va o’n ikki barmoqli ichakning ximusidan olish uchun zonddan foydalaniladi, qaysiki o’rganilayotgan odam zondni yutadi. Bunday zondning tashqi teshiklari orqali tadqiqot ishlari uchun shira olish mumkin.

Me’dalarning va ichaklarning holati haqidagi ayrim ma’lumotlarni, ular joylashgan hududning rentgen nurlari bilan yoritish hisobiga olish mumkin. Rentgenli tekshirishlardan oldin tekshiriluvchiga Rentgen nurlarini yomon o’tkazuvchi va ekranda yaxshi soya hosil qiluvchi eritma yoki o’lchamli modda ichiriladi.

Me’da muskullari qisqarganida va ovqat hazmi traktida sekretsiya paytida juda kam miqdorda bo’lsa ham qayd qilish mumkin bo’lgan elektr hodisalari yuzaga keladi. Me’dalardagi elektr hodisalarini qayd qilish –elektrogastrografiya me’daning qisqarish faoliyatining o’rganish uchun qo’llaniladi.

Radiotelemetrik usulning kelajagi buyuk. Odamlarga yutish uchun juda mayda radiouzatgich- radiopilyuli beriladi, ularning diametri 8 mm va uzunligi 15-20 mm.ni tashkil etadi. Radiopilyulida uzatgich joylashtirilgan bo’lib u me’da va ichaklar ichidagi vodorod ionlarining konsentratsiyasini, ular ichidagi bosim va haroratni qabul qiladi. Uzatgich qabul qilinuvchi ko’rsatkichlarni ma’lum chastotadagi o’zgarishlarga aylantiradi, qaysiki ularni radio qabul qiluvchi apparat yordamida ushlash va qayd qilish hazm tarkti bo’ylab erkin o’tadi va uning turli qismlaridagi u yerdagi harorat, bosim va muhit reaksiyasi haqidagi axborotlarni beradi.

11.2. Ovqat hazmi organlari tizimi.