Z. T. Rajamurodov, B. M. Bozorov, A. I. Rajabov, D. G‘. Hayitov

So’lak ajralishining boshqarilishi. Iste’mol ovqatlar, og’iz bo’shlig’iga tushganidan keyin, bir necha sekund o’tgach, so’lak ajrala boshlaydi. Og’iz bo’shlig’ining ta’sirlanishiga so’lak bezlarining bunday tezlikda javob berishi so’lak ajralishi reflektor ravishda asab tizimi ishtirokida bajarilishini ko’rsatib turibdi.

Og’iz bo’shlig’iga tushgan ovqatlar ta’m sezuvchi nervlarni uchlarini qo’zg’atadi, ularda qo’zg’alish yuz beradi, qaysiki markazga intiluvchi nerv tolalari orqali uzunchoq miyadagi so’lak ajralish markaziga beriladi. Bu yerda qo’zg’alishni markazga intiluvchi nervlardan markazdan qochuvchi nervlarga (simpatik va parasimpatik) ya’ni so’lak bezlariga boruvchi nervlarga berilishi amalga oshadi. Qo’zg’ alish so’lak bezining sekretor hujayralarini qamrab oladi va ma’lum miqdordagi va tarkibdagi so’lak ajraladi. Shartsiz so’lak ajratuvchi refleks shunday bajariladi.

So’lak faqat og’izga ovqat tushishi bilan ajralmasdan balki uni ko’rinishiga, hidiga, hattoki ovqat to’g’ risida gap yuritilganda ham so’lak ajraladi. Bu ham refleks, lekin maxsus, I.P.Pavlov tomonidan shartli refleks deb atalgan. Shartli reflektor ravishda so’lak ajralishi shu paytda amalga oshadiki, ya’ni ovqatni ko’rinishi, hidi yoki mazzali ovqat haqidagi gap-so’zlar ovqat yeyish bilan bir vaqtda bajarilsa.

Qizilo’ngach. Og’iz bo’shlig’ida maydalangan va so’lak bilan to’yingan, oziqa luqmasiga aylangan oziqlar tanglay orqali avval halqumga so’ngra qizil o’ngachga tushadi. Qizil o’ngach-muskulli nay bo’lib voyaga yetgan odamlarda 25 sm.ga yaqin bo’ladi. Qizil o’ngachning ichki qatlami – shilliq –ko’p qatlamli epiteliy bilan qoplangan, yuqorigi qatlamida shox moddasi belgilari ko’rinib turadi. Epiteliy uni, unda dag’ al oziqa luqmalari harakatlanganda qizil o’ngachni himoya qiladi. Shilliq parda uzunasiga joylashgan qatlar hosil qiladi, qaysiki undan oziqa luqmasi o’tayotganda u ancha kengayadi.

Yosh bolalarda qizil o’ngach juda nozik, yengil jarohatlanishi mumkin, qon tomirlariga juda boy. Yangi tug’ilgan bolalarda qizil o’ngachning uzunligi 10 sm.ga yaqin, 5 yoshli bolalarda –16 sm, 15 yoshlilarda esa –19 sm.ni tashkil etadi.

11.3. Me’dalarda ovqat hazmining yoshga oid xususiyatlari
Me’da –ovqat hazmi nayining ancha kengaygan qismidir. U 2 l oziqani joylashtirish xususiyatiga ega bo’lgan egilgan xaltani eslatadi.

Me’da qorin bo’shlig’ida joylashgan bo’lib uning katta qismi chap tomonda va kamroq qismi tananing o’rta qismidan unga o’tgan bo’ladi. Osilgan me’dani pastki chekkasi katta qiyshiqlik, katta buklangan chekkasi esa – kichik qiyshiqlik deb yuritiladi. Me’dada kirish (kardial qismi), tubi (yoki fundal qismi) va chiqish (pilorik qismi) yoki privratnik qismlari farqalanadi. Privratnik o’n ikki barmoqli ichakka ochiladi.

Me’da ichki tomondan shilliq parda bilan qoplangan bo’lib juda ko’plab burmalar (qatlar) hosil qiladi. Shilliq po’stloqning qalinligida naychalar shaklidagi bezlar joylashadi. Bezlar me’da shirasini ishlab chiqaradi. Me’da bezlarining uch xili farqlanadi: bosh hujayralar – me’da shirasining fermentlarini ishlab chiqaradi, qoplama hujayralar – xlorid kislota va qo’shimcha hujayralar esa – shilliq modda ishlab chiqaradi.

Odam me’dasining shirasi – kislotali reaksiyaga ega bo’lgan rangsiz suyuqlikdir, u katta miqdorda xlorid kislota (0,5 % gacha) va shilimshiq modda saqlaydi. Me’daning shilliq qatlamidan ishlab chiqiladigan shilimshiq modda me’dani mexanik va kimyoviy jarohatlanishdan saqlaydi.

Me’daga tushadigan bakteriyalar uchun xlorid kislota o’ldiruvchi (bakteriosidlik) xususiyatiga ega, xuddi shunday himoya funksiyasini bajarish bilan tolali ovqatlarni yumshatadi, oqsillarni ko’pchishini chaqiradi, hazmlovchi ferment pepsinni faollashtirish xususiyatiga ega.

Voyaga yetgan odamlarda bir kecha-kunduzda 1,2-2,0 l shira ajraladi. Me’da shirasida ikki xildagi oqsillarni parchalovchi fermentlar pepsin va ximozin saqlanadi. Pepsin me’da bezlari bilan noaktiv holatda ishlab chiqiladi va xlorid kislota ta’sirida faollashadi. Pepsin oqsillarni albumoz va peptonlargacha parchalaydi. Ximozin yoki shirdon fermenti me’dada sutni ivishini chaqiradi. Ximozin bolalarning me’dasida ular sut bilan oziqlanganida topiladi. Katta bolalarda sutning ivishi me’da shirasidagi pepsin va xlorid kislota ta’sirida bajariladi. Me’da shirasida mavjud bo’lgan lipaza fermenti yog’ larni gliserin va yog’ kislotalarigacha parchalaydi. Me’da lipazasi yog’lar emulsiyalanganida ta’sir ko’rsatadi.

Me’dada oziqalar 4 soatdan 11 soatgacha saqlanadi va me’da shirasi yordamida asosan kimyoviy jihatdan qayta ishlanadi. Bundan tashqari me’dalarda oziqalar mexanik jihatdan ham qayta ishlanadi. Me’da devori qatlamida juda kuchli muskulli qatlam mavjud bo’lib ular silliq muskullardan tashkil topgan, ular uzunasiga qiyshiq va aylanasiga joylashgandir. Me’da muskullarining qisqarishi oziq massalarining hazm shiralari bilan aralashishini ta’minlaydi, hamda me’dadan ichakga o’tishini ta’min etadi.

Emadigan bolalarning me’dasi ko’proq gorizontal holda joylashgan bo’lib chap qobirg’alar ostini to’lig’icha egallaydi va faqat bola qachon tik turadigan va yuradigan bo’lganidan keyingina anchagina vertikal holatni oladi.

Yosh ulg’ayishi bilan me’da o’zining shaklini ham o’zgartiradi. 15 yoshgacha bo’lgan bolalarda doirasimon, 2-3 yoshgacha noksimon, yetti yoshdan boshlab voyaga yetgan odamlarni me’dasini shaklini oladi.

Yosh ulg’ayishi bilan me’daning sig’imi ham orta boradi. Agar yangi tug’ilgan bolalarda 30-35 ml ni tashkil qilsa, bir yoshga to’lganida bu hajm 10 marta ortadi va 300-350 ml ni tashkil etadi. 10-12 yoshga kelib me’daning sig’imi 1,5 l ga yetadi.

Me’daning muskulli qatlami yosh bolalarda juda zaif rivojlangan bo’ladi, ayniqsa me’daning asosiy qismi –uning tubi zaif bo’ladi. Me’da tubidagi muskulli qatlamning yetarlicha rivojlanmaganligi va unga kiradigan qismning ancha katta bo’lishi emadigan bolalarda hiqichoq tutishiga yoki qusishning asosiy sababi bo’lib hisoblanadi.

Yangi tug’ilgan bolalarda me’daning bezli epiteliyasi juda zaif tabaqalashgan bo’ladi, bosh hujayralar hali to’lig’ icha yetilmaganligi sababli xlorid kislota deyarlik bo’lmaydi. Bolalar me’dasi bez hujayralarining differensiyasi asosan yetti yoshga kelib tugallanadi, lekin o’zining to’liq rivojiga jinsiy yetilish davrining oxirida erishadi.

Yangi tug’ilgan bolalar me’da shirasining umumiy kislotaliligi unda mavjud bo’lgan sut kislotasi bilan bog’liqdir. Xlorid kislotaning sintezlanish funksiyasi 2,5 dan 4 yoshgacha bo’lgan davrda rivojlanadi. 4 yoshdan 7 yoshgacha bo’lgan davrda me’da shirasining umumiy kislotaliligi o’rtacha 35,4 birlikni tashkil etadi, 7 yoshdan 12 yoshgacha bo’lgan bolalarda bu ko’rsatkich 63 birlikga teng bo’ladi. Maktabgacha yoshdagi bolalar me’da shirasidagi xlorid kislotaning nisbatini kam miqdorda saqlanishi uning bakterisidlik xususiyatini pasayishiga olib keladi, bu esa bolalarning oshqozon –ichaklar kasalliklari bilan ko’proq kasallanishga moyil ekanligini aniq ko’rsatib beradi.

Yangi tug’ilgan bolaning me’da shirasining tarkibida pepsin, ximozin, lipaza fermentlari sut kislotasi va birikkan xlorid kislotalar saqlanadi. Me’da shirasining past kislotaliligi tufayli uning tarkibidagi pepsin fermenti faqatgina sut tarkibiga kiruvchi oqsillarnigina parchalaydi. Sut ivituvchi ferment ximozinni faolligi bolalar hayotining birinchi yilini oxiriga kelib 256-521 birlikkacha ortadi (bolaning birinchi oyidagi 16-32 birlikka nisbatan). Emadigan bolalar me’da shirasidagi lipaza fermenti 25 % sut yog’larini parchalash xususiyatiga ega. Shuni qayd qilish kerakki, ona sutining yog’i faqatgina me’da lipazasi bilan parchalanmaydi, balki buni parchalanishida ona sutining lipazasi ham ishtirok etadi. Shu sababli, sun’iy oziqlantirilgan bolalarda ko’krak sutini emgan bolalarga nisbatan yog’larni parchalanishi doimiy ravishda ancha sekin kechadi. Sigir sutini tarkibida lipaza juda kam. Bolalarni yoshi ortishi bilan lipazasini faolligi 10-12 birlikdan 35-40 birlikkacha ortadi.

Iste’mol qilingan ovqatlar turiga qarab me’da shirasining miqdori, uning kislotaliligi va hazmlovchi kuchi (xuddi voyaga yetgan odamlardagiga o’xshash) ham o’zgaradi. Ona suti bilan oziqlanganda past kislotalilik va kuchsiz hazmlovchi xususiyatga ega bo’lgan me’da shirasi ajraladi. Yosh ulg’ayishi bilan me’da shirasi sekretsiyasining tiklanishi bilan avval go’shtga, so’ngra nonga yuqori kislotalilik shirasi ajralsa eng past kislotalilik xususiyatiga ega bo’lgan shira sutga ajraladi. Me’da shirasi ajralishi uchun albatta, me’daga ovqatlar tushishi shart emas, ovqatlarning og’iz bo’shlig’iga tushishining o’zi shira ajralishi uchun kifoya.

Bu bildirilgan fikrga ishonish uchun itlarni «yolg’ondakam» oziqlantirishni kuzatishni o’zi kifoya. Buning uchun hayvonga operasiya yo’li bilan me’da ichiga naychali fistula kiritiladi: ikkinchi uchi esa hayvonni tana yuzasiga mahkamlanadi va tajriba bajarilmagan paytda tiqin bilan tiqib qo’yiladi. Shunday qilib tayyorlangan hayvonning qizil o’ngachi kesilib, uning uchlar kesilgan jarohati terisiga tikiladi.

Operatsiyadan keyin bir necha kun o’tgach hayvonlar oziqlana boshlaydilar, lekin ovqatlar me’daga tushmaydi. Shu bilan birga me’da fistulasidan toza me’da shirasi ajraladi. Bu esa yolg’ondakam oziqlantirishdir.Yolg’ondakam oziqlantirish paytida me’da shirasi og’iz bo’shlig’idagi ta’m sezuvchi retseptorlarni qo’zg’alishiga javob tariqasida reflektor ravishda ajraladi.Me’da bezlari uchun sekretor nervlar bo’lib adashgan nerv hisoblanadi.

Me’da shirasining ajralishini boshlanishi uchun albatta og’iz bo’shlig’idagi retseptorlarni ovqatlar bilan qo’zg’atilishi shart emas. Ovqatlanishga tayyorgarlik ko’rish, taomlar haqida gap yuritish, uning hidi va ko’rinishi, ovqatlanish vaqti kislotali, fermentlarga boy bo’lgan me’da shirasi ajralishini chaqiradi. Bu jarayon shartli reflektor holatda bajariladi. Shartli reflekslar tufayli, shira ovqatlanishdan bir muncha oldin ajrala boshlaydi. I.P.Pavlov bu shirani ishtaha yoki zapal shirasi deb atadi. Ishtaha shirasi, me’dani oziqalarni hazmlashga oldindan tayyorlaydi va uning normal ishlashi uchun qulay sharoit yaratadi.

Ovqat yeyish akti doimo oziqalarni ko’rinishi va hidi – me’da bezlari uchun shartli qo’zg’atuvchilar bo’lib hisoblanadi. Shundan keyin og’iz bo’shlig’iga tushuvchi ovqatlar xuddi shartsiz qo’zg’atuvchi sifatida ta’sir ko’rsatadi va og’izdagi shilliq pardasidagi ta’m sezuvchi retseptorlarni qo’zg’aydi. Me’da sekretsiyasining bunday fazasi murakkab reflektor faza hisoblanadi va bu fazada me’da shirasi shartsiz va shartli reflekslar kompleksi hisobiga ajraladi.

Ovqat me’daga tushganidan keyin, me’da shirasi reflektor ravishda ajralishda davom etadi, bu esa me’daning shilliq pardasini mexanik jihatdan qo’zg’alishi hisobiga yuz beradi. Bu yerda ovqat hazmlanishida qon tarkibida aylanuvchi va me’dani sekretsiyasini gumoral yo’l bilan qo’zg’atuvchi kimyoviy moddalar ham muhim rol o’ynaydilar.

Bu borada go’sht sho’rvasi, qaynatilgan karam, baliqlar, qo’ziqorinlar, sabzavotlar qaynatilgan suvlarda saqlanuvchi moddalar ayniqsa faoldir.

Bundan tashqari xlorid kislota yoki hazmlanish mahsulotlari ta’siri ostida me’daning shilliq pardasida maxsus gormon –gastrin hosil bo’ladi va u qonga so’rilib me’daning bezlarini sekretsiyasini tezlashtiradi.

Me’da shirasining ajralishi turli ta’sirotchilar ta’siri ostida tormozlanishi mumkin. Buzilgan ovqatning ko’rinishi, uning yoqimsiz hidi, ko’ngilga o’tirmaydigan ahvol, ovqatlanish paytida qusish me’da sekretsiyasini tormozlaydi, bu paytda shiralarning hazmlovchi ta’siri kamayadi va oziqalar yomon o’zlashtiriladi.

Sut emadigan bolalarning sut emishi to’g’ri olib borilsa ularning me’dasi oziqalardan 3-4 soatdan keyin bo’shaydi.

Katta miqdorda oqsil va yog’ saqlovchi ovqatlar me’dadan 4,5-6,5 soatdan keyin chiqib ketadi.