Z. T. Nishanova, N. G. Kamilova, D. U. Abdullayeva, M. X. Xolnazarova

8.2.  Ijtimoiy  o‘qitish  nazariyasining  evolutsiyasi

Birinchi avlod (XX asrning 30—60-yillari)  — N.Miller,  D.Dol- 

lard,  R.Sirs,  B.Uovayting,  B.Skinner, bu tadqiqotchilarni hali bi­

xeviorizm ham ijtimoiy o‘qitish nazariyasiga kiritadilar.

Ikkinchi  avlod  (60—70-yil)  —  A.Bandura,  R.Uoters,  S.Biju, 

Dj.  Gevirt va boshqalar.

Uchinchi  avlod  (70-yildan  boshlab)  V.Xartup,  E.Makkobi, 

Dj.Aronfrid,  U.  Branfenbrener va boshqalar.

N.Miller va  D.Dollard  ijtimoiy  o‘qitish yo‘nalishining birinchi 

namoyandalari  bolib,  bixevioral  o‘qitishning  asosiy tamoyillarini 

psixoanalitik nazariyaning ba’zi holat va g‘oyalari bilan toldirish- 

ga  harakat  qilganlar.  Empirik asos  sifatida ular ham bola va hay­

vonlar  xulq-atvorining  eksperimental  o‘rgatish  ma’lumotlarini

140

---

ayniqsa  nevrotiklar  xulq-atvoriga  oid  boy  klinik  ma’lumotlarni 

qollash  mumkin  deb  hisoblaganlar.  Eksperimental  xulq-atvor- 

ga  o‘rgatishda  boshqaning  (modelning)  harakatini  kuzatishning 

ahamiyati ko‘rsatilgan, bu yangi reaksiyani paydo bolgunga qadar 

vaqtni qisqartirishda, sinov va xatolar sonining kamayishida ifoda- 

laydi.  Klassik  bixeviorizm  nazariyachilaridan  farqli  ravishda  ijti­

moiy o‘qitish  nazariyasi  xulq-atvorda ichki  motivatsiyaning rolini 

tan  olib  avvalo  uning  qo‘zg‘atuvchi  funksiyasining  muhimligini 

ta’kidlaydilar,  ular  organik  ehtiyojlardan  kelib  chiquvchi  (ochlik, 

suvsizlik,  og‘riq)  birlamchi  qo‘zg‘atuvchilarni jahl,  ayb,  harakat- 

larga ehtiyoj, qo‘rquv, xavotirlanish ikkimlamchi qo‘zg‘atuvchilarni 

ajratganlar.  Psixoanalizda  xulq-atvorning  asosiy  boshqaruvchisi 

qoniqish  tamoyili  ular  tomonidan  qollab-quvvatlash  tamoyiliga 

(rag‘batlantirish)  o‘zgartirilgan.  Dastlab  ijtimoiy  o‘rgatish  nazari­

yasi  qat’iy  obyektiv  (pozitiv)  empirik  bilimlarni  egallash  metod- 

larini ishlab chiqishga yaqqol ifodalangan yo‘nalganlik bilan salbiy 

va ijobiy falsafiy asosga qurilgan.  Psixologik tadqiqot  metodologi- 

yasi  rejalashtirishning  puxtaligini  ma’lumotlarni  qayd  etishning 

tizimliligini bogliq va bogliq bolmagan o‘zgaruvchilarni nazorat 

qilish va  o‘zlashtirishni  miqdoriy baholashning  mumkinligi  talab 

qiladi.  0 ‘tgan  asrning  40—50-yillarida  manipulyativ  laboratoriya 

eksperimenti tadqiqotning hukmron metodi boldi.

Ijtimoiy  o‘rgatishda  bolalik  olib  ketuvchi  nevroz  bilan  qi- 

yoslanganda  xulq-atvor  buzilishi  va  qayta  yo‘naltirish  davri  si- 

fatiga  tushunilgan.  Bu  tushunchalardan  kelib  chiqib,  bolani  ijti- 

moiylashtirishi uchun ota-onaning vazifasi quyidagilardan iborat 

bolgan:  ovqatlantirish,  tuvakka  o‘rgatish,  bolada  agressiyaning 

namoyon bolishi,  uni jinsiy identifikatsiyasi va me’yoriy xulq-at­

vorning  boshqa  xususiyatlari  bilan  bogliq  bolgan  yosh  davriga 

oid muammolarni bartaraf qilish.