Z. T. Nishanova, N. G. Kamilova, D. U. Abdullayeva, M. X. Xolnazarova

1  Sahakian,  W.S.  (1976)  Kearsley,  G.  Drive  Reduction.  Theory.  Retrived 

November  9,  /2002  from http:  tip.  Psychology.org/hull.html

131

---

kat  sinovlarni  amalga  oshirgan va  tasodifan  muvaffaqiyatga  olib 

boradigan  kerakli  harakatlarni  qilgan.  Ushbu  qutidan  chiqish- 

ning keyingi harakatlarida xatolar soni kamayib unga sarflangan 

vaqt  ham  qisqargan.  0 ‘rgatish  turi  sinaluvchi  odatda,  xulq-at­

vorning turli variantlarini  operantlarini  harakat  qilish  anglama- 

gan holda sinashi va ulardan ko‘proq to‘g‘ri mos kelganini tanlab 

olishidir,  bu  operant  asoslash  nomini  olgan.  Intellektual  vazi- 

falarni  hal  etishda  sinov  va  xatolar  metodi  inson  va  hayvonlar 

xulq-atvorini  tavsiflovchi  umumiy  qonuniyat  sifatida  ko‘rib  chi- 

qila boshlangan.

Torndayk o‘rgatishning to'rtta  asosiy qonunini ta’riflagan:

1. Takrorlash qonuni mashq qilish stimul va reaksiya o‘rtasidagi 

aloqa qanchalik tez-tez takrorlansa,  shunchalik u tezroq mustah- 

kamlanadi va mahkamlanadi.

2.  Ta’sir  effekt  qonuni  (qo‘llab-quvvatlash).  Reaksiyalarni 

o‘rganishda qo‘llab-quvvatlash bilan birga kuzatilganlardan ijobiy 

yoki salbiy biri mustahkamlanadi.

3.  Tayyorlik  hozirlik  qonuni.  Subyekt  holati  ochlik  suvsizlik 

hissini  his  qilayotgan  yangi  reaksiyalarni  ishlab  chiqish  uchun 

ahamiyatsiz emas.

4.  Assotsiativ  o‘zgarish  qonuni.  Vaqt  bilan  chegaradoshlik 

bog‘liqlik  ahamiyatli  muhim  bilan  assotsiatsiya  qilishda  bog‘liq 

bo‘lgan  neytral  stimul  ham  kerakli  xulq-atvorni  yuzaga  kelti- 

ra  boshlaydi.  Shuningdek,  E.Torndayk  tomonidan  bolani  o‘rga- 

tish  muvaffaqiyatining  qo‘shimcha  sharoiti  stimul  va  reaksiyani 

farqlashdagi yengillik hamda ular o‘rtasidagi aloqani anglash ajra­

tib  ko'rsatilgan.  Operant  o'rgatish  organizmining yuqori faolligi- 

da sodir bo‘ladi,  uning natijalari oqibatlari bilan nazorat qilinadi, 

aniqlanadi.  Umumiy  fikr shundaki,  agar harakatlar  ijobiy natija- 

ga,  muvaffaqiyatga olib  kelsa,  unda ular mustahkamlanib  takror- 

lanadi.  E.Torndayk  tajribalaridagi  labirint  atrof-muhitning  sod- 

dalashtirilgan  modeli  bo‘lib  xizmat  qilgan.  Labirint  metodikasi 

haqiqatdan ham ma’lum bir doirada organizm va muhitning mu- 

nosabatini  modellashtiradi,  ifodalaydi  lekin juda  tor,  bir  tomon-

132

---

lama  chegaralangan boladi.  Bu  model  doirasida  aniqlangan  qo- 

nuniyatlarni inson  ijtimoiy xulq-atvoriga  olkazish juda qiyin.