Z. T. Nishanova, N. G. Kamilova, D. U. Abdullayeva, M. X. Xolnazarova

7.2.  Operant  olganish

Edvard Torndaykning psixologiya faniga qo‘shgan hissalaridan 

biri  «odam  shunchaki  fikrlay  oladigan  boshqa  bir jonivor»  de­

gan ta’kid edi.  Edvard Torndayk o‘zining psixologiyadagi tizimini 

«Maqbul  bixeviorizm»  deb  atagan.  Uning  fikricha,  organizm 

xulq-atvori ma’lum bir adaptativ maqsadga yo‘nalgan.  Bixeviorist 

bolgan  Tolmen  Kurt  Levin  tufayli  geshtalt  nazariyasiga  qiziqib 

qoladi.

Klerk  Xallning  fikrlariga  I.P.Pavlov,  Ch.Darvin,  E.Torndayk,

E.Tolmenlar  ishlari  o‘z  ta’sirini  kolsatgan.  Uning  nazariyasi 

ushbu  tadqiqotchilarning  nazariyalari  hamda  Nyuton  fizikasini 

siznetlashga urinish edi.  U gipnoz bilan qiziqadi hamda  1933-yil- 

da shu mavzuda kitob yozadi1.

Haqiqatdan  yangi  xulq-atvorni  egallash  shartlarini  eksperi­

mental  tadqiqi,  shuningdek,  olgatish  dinamikasi  amerikalik 

psixolog  E.Torndaykning  diqqat  markazida  bolgan.  E.Torndayk 

ishlarida  hayvonlarda  muammoli  vaziyatlarni  hal  etish  qonuni- 

yatlari ko‘proq olganilgan.  Hayvonlar mushuk, it, maymun max­

sus  yasalgan  muammoli  quti  yoki  labirintdan  mustaqil  ravishda 

chiqish  yo‘lini  topishlari  kerak  edi.  Keyinchalik  xuddi  shunday 

tajribalarda  sinaluvchi  sifatida  kichik  yoshdagi  bolalar  ishtirok 

etgan.  Labirint  yoki  eshikni  ochish  vazifasini  hal  etish  usulini 

qidirishini  namoyon  qiluvchi  murakkab,  ichki  sabab  natijasida 

yuzaga  kelgan  bunday  xulq-atvorni  tahlil  qilishida  ma’lum  bir 

reaksiyani yuzaga keltiruvchi stimulni ajratish qiyin.  E.Torndayk 

ma’lumotlariga k o la  dastavval hayvonlar ko‘plab  tartibsiz  hara-