Z. T. Nishanova, N. G. Kamilova, D. U. Abdullayeva, M. X. Xolnazarova

7.3.  B.Skinnerning  radikal bixeviorizmi

B.F.  Skinner bixevioristik nazariyaning yetakchisidir.  Skinner 

boshqa  zamondoshlariga  nisbatan  o£z-o‘zini  kuzatishga  qarshi 

bolgan.  Shuningdek,  u  xulq-atvor  shakllarini  o‘rganishga  hissa 

qo^hgan.1

Bixeviorizmning  ko‘zga  ko'ringan  nazariyotchisi  Skinner 

(1904—1990) metodlar orqali insonning barcha xulq-atvorini bilish 

mumkinligini,  chunki  obyektiv ijtimoiy muhit  determinallangan- 

ligini  e’tirof  etgan.  B.F.Skinner  motivlar,  maqsadlar,  hissiyotlar, 

anglanmagan  fikrlar  va  shu  kabi  psixik  jarayonlar  tushuncha- 

sini  inkor  etgan.  Uning  ta’kidlashicha,  inson  xulq-atvori  deyar­

li  uni  qurshab  turgan  tashqi  muhit  ta’sirida  butunlay  shakllana­

di.  Ba’zida bunday yondashuvni invayronmentalizm (environment

— muhit-atrof)  deb ataydilar.  B.F.Skinner fikriga kola,  inson psi- 

xikasining  qora  qutisi  empirik  tadqiqotlardan  chiqarib  tashlani- 

shi,  bevosita kuzatish  mumkin bolgan inson xulq-atvorini  o‘rga- 

nishga,  oxirgi  hisobda  inson  harakatini  aniqlab  nazorat  qiluvchi 

muhit  omillarini  o‘rganishga  qaratilishi  kerak.  B.F.Skinner  hay­

vonlar xulq-atvorini (kalamush,  kabutar)  eksperemental tahlili in­

son  va  hayvonlar  uchun  umumiy  bolgan  xulq-atvor  tomonlarini 

ochishga imkon beradi,  deb hisoblangan.  Xulq-atvorning umumiy 

qonuniyatiga  tayanib  ta’lim  va  tarbiyaning  muhim  amaliy  psi­

xologik-pedagogik  vazifasini  hal  etish  mumkin.  Ijtimoiy  muhit 

o‘zgarishlarini manipulatsiya  qilib,  ya’ni bogliq bolmagan o‘zga- 

rishlar individning xulq-atvor reaksiyalarini bogliq o‘zgaruvchilar 

taxmin qilish va nazorat qilish mumkin.

B.F.Skinner xulq-atvorning 2 ta asosiy turi mavjudligini e’tirof 

etgan:  respondent  va  operant.  Biroq  uning  taxminicha,  anglash