Z. T. Karabayeva

Insonlarda jigar zaharlanishiga sabab bo‘ladigan farmatseftik moddalar 
 
Dori
 
Dorining 
ishlatilishi
 
Toksik mexanizm
 
Hozirgi 
kundagi 
mavqei 
 
 
Pemolin 
 
 
 
Roziglitazon 
 
 
Didanozin 
 
 
Amoksillin- 
klavulanat 
 
Bromfenak  
 
 
Tolkapon 
 
 
Giperfaollik 
buzilishiga 
befarqlik 
 
Diabet 
 
 
OITS 
 
 
Bakteriyalarga 
qarshi dorilar 
 
Shamollashga 
qarshi dorilar 
 
Parkinson kasalligi 
 
 
Allergik  sezuv-chanlik 
(immun 
tizimiga  
bog‘liqlik) 
 
Allergik gepatit 
 
 
Jigar hujayralariga 
zararli mitoxondria 
 
Safro ajramaslik 
 
 
Tezkor jigar nekrozi 
 
 
O‘tkir  gepato-toksiklik 
(kam  uchraydigan  va 
takrorlanadigan) 
 
 
Iste’moldan chetlatilgan, 
2005 yil (AQSh) 
 
Iste’moldan 
chetlatil-
gan,  1997  yil  (Birlash-
gan Qirollik) 
 
Iste’molda 
(jigar 
kuzatuvida) 
 
Iste’molda 
(ogohlantirilishda) 
 
Iste’moldan 
chetla-
tilgan, 1998 (AQSh) 
 
Cheklangan  iste’molda 
(AQSh) 
 
 
 
1.  Parasetamol: o‘tkir  d ozaning jigarga  ta’siri 
Bugungi  kunda  qo‘llanilayotgan  ayrim  dori  vositalari  ‘Dr  Jekyll  and  Mr 
Hyde’  preparatlarining  parasetamol  (atsetominofen)  ga  nisbatan  ko‘proq  salbiy 
ta’sirlarini namoyish etadi: mutlaqo bezazarligi sababli har qanday dokonlarda va 
yonilg‘i  quyish  shaxobchalarida  ham  bemalol  sotib  olish  mumkin  bo‘lgan  bu 
preparat  dozasi  oshib  ketganida  inson  hayotiga  xavf  soluvchi  gepatotoksiklikni 
keltirib chiqaradi.  
Aspirin dori vositasining  muqobili sifatida  1940-yillardan boshlab, va uzoq 
davr  mobaynida  keng  qo‘llanilib  kelgan  bu  dorining  dahshatli  salbiy  asoratlari 
haqida  juda  kam  shifokorlar  xabardor  bo‘lgan.  Bu  holat  1966-yili  Thompson  va 
Preskottlar tomonidan British Medikal jurnalida ushbu mavzuda butun tibbiyot va 

---

 
 
145 
 
toksikologiya  sohalarini  larzaga  keltirgan  maqola  e’lon  qilingunga  qadar  davom 
etdi. Maqolada  ular 54 yoshli  Shotlandiyalik kishining 70 ta parasetamol tabletka-
sini  ichib  jiddiy  jigar  zaharlanishiga  uchragani  holatini  bayon  qilishgan  edi.    Bu 
kabi  holatlar  yuzasidan  e’lon  qilingar  qator  nashrlar  tufayli  parasetamolning 
hayotga  tajovuz  qiluvchi  ta’siri  haqidagi  ma’lumotlar  shu  darajada  ommalashib 
ketdiki, ko‘p davlatlarda jigar xastaligi bilar kasallangan bemorlarda asosiy sabab 
qilib  parasetamol  dori  vositasi  ko‘rsatila  boshladi.   
2.    Azidotimidin:  uzoq  vaqt  qabul  qilinganda  jigarga  ta’siri.    Zamonaviy  
dorishunoslikdagi    buyuk    yutuqlardan  birida,  OIV  ning  OITS  ni  keltirib 
chiqaruvchisi  sifatida  aniqlanganidan  25  yil  o‘tib,  bu  halokatli  holatga  qarshi 
kurashuvchi 25 ta antiretrovirus dori vositalari iste’molga chiqdi. Keyinchalik,  bir  
nechta    antiretrovirus    dorilarni  bir  vaqtning  o‘zida  qo‘llash  OITS  ni  to‘xtatish 
imkoniyatining  ochilishi  1990-yillar  o‘rtasidagi  katta  burilish  bo‘ldi.    Virusga 
qarshi  kurash  dolzarbligicha  qolarkan,  faol  antiretrovirus  davolash  usuli 
(FARDU)  ko‘plab    bemorlar  uchun  OIV-  boshqarib  bo‘ladigan  surunkali 
kasallikka  aylangan  yangi  davrni  boshlab  berdi.  Lekin  afsus,  tez  orada  shu  narsa 
aniqlandiki, OITS ga qarshi kurashda erishilgan bu muvaffaqiyat har kuni   kuchli  
dorilarni    istemol  qiladigan  bemorlar  hayoti  evaziga  kelgan  ekan:  faol 
antiretrovirus  davolash  usulini  qo‘llayotgan  bemorlarda  jigarning  dorilar  ta’sirida 
zaharlanishi  (JDTZ)  shu  darajada  ko‘payib  ketdiki,  OIV  bilan  kasallangan 
bemorlarda jigar kasalligidan o‘lish holati birinchi o‘ringa chiqdi. 
OIV ga qarshi qo‘llaniladigan dorilar va usullarning ko‘pligini hisobga olib, 
FARDU    bilan    bog‘liq  gepatotoksiklik  -  o‘tkir  va  surunkali  kasalliklarni  o‘z  
ichiga  oladigan  noaniq  va  o‘zgaruvchan  sindrom,  dep  aytish  mumkin.  Ayrim 
hollarda,  kasallikning  ko‘rinishi  JDTZ  allergiyasi  sindromini  eslatsa,  boshqa 
hollarda u laktatsidozli  jigar  steatozi  bilan bog‘liq, yana biri esa virusli gepatitni 
eslatib,  uni  ko‘pincha  getatit  B  yoki  C  ga  qo‘shimcha  kasalliklar  bilan  adash-
tirishadi.  
OIV  ni  to‘xtatish    bilan  bog‘liq  asosli    ijobiy  natijalar  haqida  gapirilganda, 
bunday  bemorlar  bilan  uzoq  vaqt  mobaynida  ishlayotgan  shifokorlar,  jigar 

---

 
 
146 
 
kasalligining  oddiy  belgilari  oldida  arosatda  qolishadi  (masalan,  qon  transaminal 
bosqichlarida    simptomsiz  shishlar):  agar  jigardagi  virusli  symptom  mavjud  bo‘l-
gan  dorilar  bilan  qaytarilsa,  bemorga  gepatotoksikligi  kam  bo‘lgan  boshqa  yangi 
OIV ga qarshi dori tayinlanishi kerakmi? FARDU bilan bog‘liq gepatotoksiklikka 
qaratilgan  tadqiqotlar  asosiy  diqqatini  nukleotid  OIV  ga  qarshi  transkriptaz 
sekinlashtiruvchi  nukleotidlar  (TSN)  oilasiga  qaratdi.  1985-yil  bu  oilaga  mansub 
birinchi  dori  -  azidotimidin  (AZT)  kashf  qilingandan  buyon,  TSN  lar  OIV  ga 
qarshi ishlatiladigan asosiy  preparatlar  hisoblanadi.