Z. T. Karabayeva

4.6-rasm.    Kislorodning  reaktiv  turlari  bo‘lgan  superoksid,  peroksid  vodorod  va 
gidroksil  radikallar  normal  metabolik  jarayonlarda  shakllanadi  (masalan, 
metaxondrik  nafas)  yoki  ma’lum  bir  kimyoviy  moddalar  ta’siri  ostida  (masalan, 
xinonlarning  oksidlanish-qaytarilish  jarayoni  yoki  mis  kabi  oksidlovchi-
qaytaruvchi  metallar  kabi  [Ku]  Fe]).  Makromolekulyar  oksidlanishning  hosil 
bo‘lishi  hujayra o‘limiga  turtki  bo‘luvchi  sabablardan  biridir.  
 
 

---

 
 
98 
 
Ikkinchi  elektronning  qo‘shilishi  O
2
2-
  ni  shakllanishiga  olib  keladi,  bu 
biologik tizimlarda uning proton qo‘shilgan shakli, ya’ni perekis vodorod [H
2
O
2
] 
shaklida  uchraydi.  Uchinchi  elektronning  qo‘shilishi  biokimyo  fanida  eng  ko‘p 
reaktsiyaga  kirishuvchi  turlardan  biri  bo‘lib,  gidroksil  radikal  deb  ataladi  (HO
•
), 
tiklanish jarayonining to‘rtinchi bosqichi suvni hosil qiladi (H
2
O). Barcha kislorod 
metabolizmi  zararli  mahsulotlari  reaktivlar  deb  atalib,  ularning  qayta  ishlab 
chiqarilishi  biologik  tizimda  “"Oksidatif  stress"  deb  nomlanadi,  bu  jarayon 
bugungi kun biotibbiyot fanida keng ko‘lamda o‘rganiluvchi jarayonlardan biridir. 
Superoksid    ikki  molekulani  H
2
O
2
  ga  aylantirishi  jumboqdek  tuyuladi, 
chunki  H
2
O
2 
oksidant  sanaladi, nima  uchun hujayralar  bir  zararli  turni boshqa bir 
zararli  turga  aylantirishi  kerak,  degan  savol  tug‘ilishi  tabiiy.  H
2
O
2 
ni  darhol 
detoksikatsiya  holatiga  olib keluvchi ikkinchi guruh  fermentlarining kashf  etilishi 
usbu  jumboqni  yechimini  topishda  ahamiyatli  rol  o‘ynadi,  oksid  radikallariga 
nisbatan  himoyada  muayyan  bir  fermentlarning  faoliyati  ketma-ketligi  super-
oksidni  H
2
O
2
  orqali  H
2
O  ga  aylantiradi.  Keyingi  tadqiqot  ishlari  aerobik 
hujayralardagi  ko‘pgina  fermentlarni  H
2
O
2   
zudlikda  detoksiklashgan  holatini 
ko‘rsatib  berdi,  bu  o‘z    ichiga    kataliz,  glutotinperoksidaz  va  peroksiredoksinni 
oladi. 
Hujayralar  superoksid  va  H
2
O
2     
zararsizlantirish  bo‘yicha  ehtiyotkorlik 
choralarini  ko‘radi,  chunki  bu  turlar  gidroksil  radikallarining  yetakchilari 
hisoblanib,  hujayralarga qattiq tarzda zarar yetkazadi. 
Fentonning  klassik  reaktsiyalarida  temir  va  mis  ionlarining  mavjudligi 
gidrooksil  radikallarning  shakllanishida  H
2
O
2 
fragmentlarini  ta’minlab  beradi. 
Ushbu  metallar  ionlari  odatda  DNK  orqa  miyasidagi  fosfat  saxaroza  va 
oqsillarning  faol  markazi  bilan  bog‘liq,  gidrooksil  radikallar  agar  H
2
O
2   
tarkibida 
metak bo‘lgan
 
makromolekula
 
miqyosida diffuziyaga uchrasagina shakllanadi. 
 Gidrooksil  radikallar  bu  yo‘nalishda  shakllanib,  zudlik  bilan  oksidlanishga 
moyil  bo‘lgan  zaif  oqsilllardagi  nukliofil  aminokislotalarga  hujum  qiladi, 
shuningdek,  DNK  ning  azot  asoslariga.  Gidrooksil  radikallarni  to‘xtatish    juda 
mushkul.  Bu  holat  bilan  kurashishning  eng  to‘gri  yo‘li  kataliz  va  boshqa  himoya 

---

 
 
99 
 
fermentlari  orqali  uning  yetakchi  H
2
O
2
    ni  yo‘q  qilishdir.  DNK  asosida  guanin 
oksidlanishga  moyil  bo‘lgan  eng  nozik  tizim  bo‘lib,  8-oksiguanin  va  xalqasimon 
tur  bo‘lgan  FAPY-guaninga  aylanadi  (4.7-rasm).  Bu  turlar  davomiy  ravishda 
radikallarning  ishlab  chiqarilishi  oqibatida  to‘satdan  inson  hujayralarida  paydo 
bo‘ladi.  Bir  necha  minglab  8-oksiguanin  va    FAPY-guanin  moddalari  inson 
hujayrasida  har  kun  tasodifan  paydo  bo‘ldi,  bu  o‘z  navbatida  irsiy  zararni  yuqori 
darajasini ko‘rsatib beradi.  
Aerobik  organizmlarda  mutatsiya  holatlari  kuzatiladi,  hujayra  oqsillaridagi 
ko‘plab  aminokislotalar  gidrooksil  radikallari  tomonidan  zararlanadi.    Tarkibida 
metionin  va  tsistin  bo‘lgan  aminokislotalar  ayniqsa  zararlanishga  moyil  bo‘ladi, 
tsistin sulfenik kislota va disulfide tsistinga aylanadi (4.7-rasm).