Z. T. Karabayeva

 

---

 
 
60 
 
3.2.  Tarqalish 
 
Kimyoviy  moddalar  qonga  singigandan  so‘ng  toksikokinetik  jarayonning 
ikkinchi  fazasi  boshlanadi,  ya’ni  tarqalishdir.  Fizik-kimyoviy  hususiyatlar 
kimyoviy  moddalarning  ilk  bor  tanaga  singishida  ahamiyat  kasb  etgani  singari 
ularning  tana  ichki a’zolariga tarqalishi tabiatiga ham ta’sir etadi. 
 
3.4-rasm.  Eruvchan  kimyoviy  moddalarning  ikkifazalik  tarqalish  tizimi  suv-
oktanol  ularning  bi-qatlamlarga  singib  kirish  yo‘llarini  ko‘rsatib  beradi.  Yog‘da 
eruvchan  lipofillik  kimyoviy  moddalar  organik  qatlam  bo‘ylab  tarqaladi,  (A) 
gidrofil  molekulalar  esa  suv  qatlami  bo‘ylab tarqaladi,  (B)  'LogP', suvli qatlamga 
nisbatan oktanol qatlamidagi toksik moddalar konsentrasiyasi logarifmıdır. 
 
Tashqi  muhit  bilan  uzviy  aloqada  bo‘lgan  biologik  to‘siqlarga  singib 
o‘tgandan  so‘ng  kimyoviy  moddalar  tana  to‘qimalariga  chuqur  singib  borgani 
sayin bir qator qo‘shimcha membrana to‘siqlarga ham duch keladi. 
1.    Qon  orqali  yuquvchi  kimyoviy  moddalar.    Individual  tarzdagi  zaharli 
moddalarning tana atrofida tarqalishi hodisasini o‘rganishda turli namunalar paydo 
bo‘ladi,  ba’zi  zaharli  moddalar  tananing  muayyan  to‘qimalari,  yog‘,  suyak 
mushaklari  yoki  jigarda  to‘plansa,  boshqa  kimyoviy  moddalar  asosan  qonda 
yig‘iladi.  Suvda  yaxshi  eruvchan gidrofil kimyoviy  moddalar  tarqalish  jarayonida 
qon  orqali  tez  tarqaladi.  Bunday  gidrofil  kimyoviy  moddalar  buyrakni 
zararlanishiga  olib  keladi.  Boshqa  bir  tarafdan  olib  qaralganda  ayrim  hollarda 

---

 
 
61 
 
lipofillik  kimyoviy moddalar odatda tana to‘qimalariga chuqur singisada qonda bir 
oz konsentrasiya qoldiradi. 
2.    Tana  to‘qimasida  molekulalar  to‘planishi.  Tana  to‘qimalariga  chuqur 
kirib borgan  molekulalar  ko‘p hollarda to‘qima-larning   birikish  joylari  (masalan, 
suyak mushaklari) atrofida to‘planadi, yoki ba’zi hollarda lipofillik hususiyatlarga 
ega  bo‘lgan  holda  lipidlarga  boy  bo‘lgan  yog‘  to‘qimalarda  to‘planadi.  Yog‘ 
to‘qimalari atrofida to‘planish organizmda uzoq muddat davom etishi mumkin, bu 
esa  o‘z  navbatida  marihuanna  kabi  lipofil  dori  vositalarini  aniqlashga  yordam 
beradi, masalan, qoidaga zid ravishda  marihuanna yoki tetragidrokannabinol dori 
vositasini qabul qilgan sportchilar peshobidan bir hafta o‘tishiga qaramay bu holat 
aniqlnishi mumkin.
12
  
Xlororganik zaharli moddalar yoki polixlorin bifenil kabi lipofillik ekologik 
ifloslantiruvchi  moddalarning  yog‘  to‘qimalari  atrofida  to‘planishi  sezilarli 
ravishda  ularning  inson  salomatligiga  bo‘lagan  zararni  baholashni  mushkul-
lashtiradi  va  oqibatda  oziq-ovqat  zanjiridagi  to‘planish  ortib  boradi.  Tanada  yog‘  
lipofillik  ksenobiotiklarining  yig‘ilishi  ba’zi yog‘dan halos bo‘lish uchun parhez 
saqlayotgan  kishilarda  o‘tkir  intoksikatsiya  holatini  vujudga  keltiradi  va  oqibatda 
kimyoviy  moddalar  jadal  ravishda  qon  aylanish  tizimiga  o‘tib  boradi.  Toksik 
moddalar  yoki  qorg‘oshin,  ftor    va  strontsium  kabi  bir  qator  organik  bo‘lmagan 
moddalar uzoq muddat organizmda suyak atrofida turib qoladi. Kuchli ta’sir etish 
holatlarida  suyak  zaharlanish  holatiga  chidamlilik  ko‘rsatishi  mumkin,  ammo  bu 
skelet deformatsiyasiga olib keladi va suyaklarni mo‘rt qilib qoyadi, natijada suyak 
sinish  holatlari  kelib  chiqadi.  Qo‘rg‘oshin  va  shu  kabi  noorganik  moddalarning 
sekin-astalik  bilan  uzoq  vaqt  davomida  suyakdan  qon  aylanish  tizimiga  o‘tishi 
ichki  a’zolarni  surunkali  ravishda  zaharli  moddalar  ta’siriga  moyil  qilib  boradi 
(masalan,  qo‘rg‘oshin  ta’siri  ostidagi  markaziy  asab  tizimi).  Sanoat  ishlab 
chiqarish  zavodlarida  faoliyat  yuritib  nafaqaga  chiqgan  ko‘pgina  kishilarda 
surunkali intoksikatsiya holati belgilarini ko‘rish mumkin.  
                                                           
12
 
Lewis DF, Ito Y. Human KYPs involved in drug metobolism: struktures, substrates and binding affinities. Expert Opin Drug 
Metab Toxikol. 2010;6:661–74. 
 

---

 
 
62 
 
3.  Tarqalish  va  dori  vositasiga  bo‘lgan  sezuvchanlik.Garchan  tarqalish 
fazasi  barcha  kimyoviy  moddalar  toksik  holatiga  ta’sir  etsada,  ayniqsa,  bu  dori 
vositalarining  farmakologik  jihatdan  bo‘ladigan  ta’sirida  muhim  ahamiyat  kasb 
etadi,  bizga  ma’lumki  ksenobiotiklarning  tarqalishi  bilan  bog‘liq  bo‘lgan  ko‘plab 
ma’lumot  ko‘ngilli  bemorlarda  dori  vositasi  ta’sirini  o‘rganish  natijasida  qo‘lga 
kiritilgan.  Farmakokinetik  xususiyatlar  ko‘p  hollarda  xususan,  bemorlarda  klinik 
vaziyatlarda  o‘ziga  xos  dori  vositasini  tanlashda  ahamiyat  kasb  etadi.
13
  Misol 
uchun,  yuqumli  kasalliklarni  antibiotik  dori  vositalari  bilan  davolashda  ekstensiv 
tarzda skelet mushaklari va organizmdagi yog‘ moddalari bo‘ylab tarqaluvchi dori 
vositalari  qon  orqali  yuborilayotgan  infektsiyadan  aziyat  chekayotgan  bemorlarni 
davolashda  samarali  natija  bermaydi,  bunday  hollarda  oqsil  plazmalari  bilan 
bog‘liq  bo‘lgan  gidrofillik  hususiyatga  ega  bo‘lgan  antibiotik  dori  vositalari 
ko‘proq samarali bo‘ladi.  
Yuborilgan  dori  vositasi  bemorlar  yoshidan  kelib  chiqqan  holda  turli  ta’sir 
etadi  va  o‘zgaruvchanlikka  boysinadi.  Misol  uchun,  yosh  sog‘lom  kattalarga 
nisbatan keksa odamlarda ksenibiotiklar tarqalishida sezilarli ravishda o‘zgarishlar 
sodir  bo‘lishi  mumkin.  Keksa  kishilarda  ayrim  toksik  moddalarga  qarshi  bo‘lgan 
skelet mushak zaxiralari kamayib borishi mumkin. Xuddi shu tarzda tananing yog‘ 
miqdori  ham  yoshlarga  nisbatan  keksalarda  kamayib  borib,  ayrim  birikmalarni 
taqsimlashda sezilarli ravishda farqni oshiradi. Tananing yog‘  miqdori ham muta-
nosib  farqlarni  keltirib  chiqaradi.  Tug‘ish  yoshidagi  ayo‘llargda  homila  rivojlana 
borgani  sari  qon  hajmini  kengayishi  bois  lipofillik  ksenobiotiklar  tarqalishi  nozik 
gender  farqlarni  keltirib  chiqaradi.  Bunday  o‘zgarishlarni  emizikli  ayyo‘llarda  
ham  kuzatish  mumkin.  
4. Taqsimlanish  hajmi  (Vdist). Tanadagi  kimyoviy moddaning harakatlari 
soni qiymatini umumlashtirishga  bo‘lgan ehtiyoj taqsimlanish hajmi o‘lchagichini 
kirib  kelishiga  omil    bo‘ldi    (Vdist).    Bu  xomaki  biroq  foydali  bo‘lgan  asbob 
qanday qilib kimyoviy  moddalar tana   to‘qimalariga tarqalish fazasida yoyilishini 
                                                           
13
 
Khojasteh SK, et al. Drug metobolism and pharmacokinetics quick guide. New York: Springer; 2011. 
 

---

 
 
63 
 
oddiy    yo‘l  bilan  samarali  ravishda  ko‘rsatib  beradi.Vdist  muntazam  ravishda 
dorivor  vositalari  uchun  qo‘llaniladi.  Bunda  kishi  tanasiga  yuborilayotgan 
ksenobiotik  dozasi  qonga  yetib  boradigan  modda  kontsentratsiya  bo‘yiсha 
bo‘linadi: