Z. T. Karabayeva

8.2-rasm..    DNKdagi  4  azotli  asoslarning  nukleofil  markazlari  addukt  hosil 
qiluvchi elektrofillar uchun birlamchi maqsad hisoblanadi
.  
 
 
Ayrim  “qattiq”  elektrofil  reagentlar  ham  glukofosfat  qatlamdagi  fosfodiestr 
bog‘da  joylashgan  kislorod  atomlariga  hujum  qiladi,  shunga  qaramay,  bunday 
shikast  kimyoviy mutagenezda unchalik  katta rol  o‘ynamaydi. Nukleofil markaz-
ga  ta’sirlovchi qanchalik  kirib bora olishi ham uning elektrofil reagentlarga javob 
ta’sirini  belgilaydi. Misol uchun, guanindagi  N
7   
qosh spiralning asosiy ariqcha-
sida  muhim  o‘rinni  egallab,  shu  qismga  ta’sir  ko‘rsatayotgan  elektrofil  reagentlar 
bilan  ta’sirlashuvni  kuchaytiradi.  Teng  ravishda  nukleofil  bo‘lishiga  qaramay, 
adenindagi  N
3 
ta’sirlovchi  kirib  borishi  qiyin  bo‘lgan  ikkilamchi  ariqchada 
joylashgan. 
1)  Kanserogen  moddalarning  bioaktivlik  yo‘llari.  Ba’zi genotoksik  kanse-
rogenlarda DNK asosiga o‘z-o‘zidan bog‘lanishga yo‘l ochadigan ichki reaktivlik 
mavjud.  Aksariyat  kanserogenlarga  esa  biotransformatsiya  fermentlarining 
metabolik ta’siri zarur bo‘ladi (3-bobda berilgan). Jigardagi metabolizm jarayonida 
qatnashuvchi 
yuzlab 
ksenobiotik 
fermentlardan 
qaysi 
biri 
genotoksik 
metabolitlarning hosil bo‘lishiga eng katta sababchi hisoblanadi? Bu oddiy qiziqish 
yuzasidan  berilagan  savol  emas,  chunki  kanserogenning    bioaktivlashishiga    olib 
keladigan  yo‘llarni  bilish  kimyoterapiyada  sog‘lom  to‘qimalarni  kimyoviy 
zaharlanishdan  himoya  qilish  strategiyasi  loyihasini    ishlab    chiqishda  yordam 

---

 
 
193 
 
beradi 
(masalan, 
odam 
to‘qimasida  kechadi-gan  kanserogen  modda 
metabolizmining  yo‘llarini  CYP  modullaydigan  oziq-ovqatlar    iste’mol    qilish  
orqali  o‘zgartirish).  
2)    DNK  Adduktlar.    Vaholanki,  azotli  asoslar  DNK  ning  Uotson-Krik  asos 
juftligini  chatishtirish,  ularga  yetadigan  kimyoviy  zarar  hujayralarda  jiddiy 
oqibatlarga  olib  kelishi  mumkin.  Elektrofil  reagentlar  hamda  DNK  asoslari 
o‘rtasidagi  reaksiyalardan  paydo  bo‘ladigan  birikmalar  “DNK  adduktlari”  deb 
ataladi  va  ularning  hosil  bo‘lishi  genotoksik  kanserogenlarning  saraton  keltirib 
chiqarishiga bosh asos bo‘ladi.
51
 
Odamdagi  asosiy  kanserogenlar  hosil  qilgan  ayrim  DNK  adduktlari  8.3- 
rasmda  ko‘rsatilgan.  DNK  dagi  eng  reaktiv  asos  bo‘lgan  guanin,  ekzogen  va 
endogen    genotoksikantlar    ta’sirida    addukt  paydo  bo‘lishida  eng  ko‘p  ishtirok 
etadi  (8.4-rasm).  Individual  DNK  adduktlariga  biologik  javob  ta’sir  turlicha 
bo‘lganligi  sabab,  ularning  toksikologik  xususiyatlari  ko‘p  ilmiy  izlanuvchilar 
e’tiborini  o‘ziga  jalb  qilib  kelgan. 
 Ko‘p  yillar  davomida  chuqur  olib  borilgan  ilmiy  izlanishlarning  yetishmas-
ligi sabab, spesifik adduktlarning mutagen xususiyatlari borasida aniq qat’iy xulo-
saga  kelinmagan  edi.  Hujayralarga,  ularni  mutatsiyaga  skrining  qilishdan  avval, 
genotoksik  kanserogenlar  yoki  reaktiv  metabolitlar  bilan  ta’sir  qilish  orqali 
mutagen  potensial  borligini tasdiqlash  mumkin.  Ammo  bunday  tadbirlar kamdan-
kam  hollardagina individual adduktlardagi mutatsiya keltirib chiqaradi-gan ta’sirni 
aniqlay oladi.  
Hujayraning    boshqa    komponentlari  (protein, RNK  yoki  lipidlar)  ga  yetadi-
gan  kimyoviy  shikastlar  bunday  izlanishlarni  yanada  murakkablashtiradi.  DNK 
sutemizuvchilar  hujayrasining  miqdor  ko‘rsatkichi    jihatidan,  katta  bo‘lmagan 
komponenti  bo‘lganligi  uchun,  hujayralarni  reaktiv  kimyoviy  modda  bilan  
ta’sirlantirish  oqibatida  hujayraning  boshqa  komponentlariga  shikast  yetishi 
mumkin  va  bunda  ko‘p  hollarda  sitotoksiklik  albatta  mutagenlikni  kuzatishni 
                                                           
51
 
Doerge  DR  et  al.  DNA  adducts  derived  from  administration  of  acrylamide  and  glycidamide  to  mike  and  rats.  Mutat  Res. 
2005;580:131–41. 
 

---

 
 
194 
 
chigallashtiradi.