Z. T. Karabayeva

4.  Master ksenosensorlar: PXR va CAR.  PXR va CAR ksenosensorlarining 
odam  farmakologiyasida  juda  ham  katta  ahamiyatga  ega.  Ular  AhR  dan  farqli 
bo‘lgan  boshqa  transkriptsiya  faktorlar  sinfiga  mansub  bo‘lib,  qalqonsimon  bez 
gormonlari,  xolesterin,    estrogen  va  jigardagi  steroid  oksidlar  kabi  endogen 
ligandlarning  biologik  ta’sir  ko‘rsatishini  ta’minlovchi  “klassik”  yadro  retseptor-
lariga o‘xshaydi.  
PXR  va  CAR  ga  umumiy  xos  bo‘lgan  tuzilmaviy  shaklga  oila  vakillari 
orasida keng tarqalgan DNK bog‘laydigan domen (DBD) kiradi; bundan tashqari, 
yana  ko‘p  DNK  bog‘laydigan  oqsillarga  xos  bo‘lgan  ikkita  rux  barmoq  zanjirni 
ham  kiritish  mumkin.  Yana  bir  klassik  yadro  retseptorlariga  xos  jihat  bu  ligand 
bog‘laygan  domen  (LBD)  bo‘lib,  unda  har  bir  retseptor  muayyan  ligandlarni 
bog‘lashi  zarurligi  bilan  ajralib  turadi.  Ligand  faollashganida  yadro  retseptorlari  
nishon gendagi muayyan o‘zgarishlarni sezadigan dimerlarni hosil qiladi: endogen 
ligandlar  ta’sirida  faollashgan  retseptorlar  odatda  ayni  oila  vakili  bilan 
gomodimerlar  hosil  qilsa,  ekzogen  ligandlar  ta’sirida  faollashganlari  (jumladan, 
PXR, CAR, PPAR) esa  retinoid X retseptori (RXR) bilan geteromer hosil qiladi. 
 PXR,  pregnan  X  retseptori  odam  farmakologiyasida  muhim  o‘rin  tutadi, 
chunki  u  preparatlar  metabolizmida  asosiy  rollarni  bajaruvchi  CYP  larning 
(jumladan,  CYP1A,  CYP2K8,  CYP2K9,  CYP2K19,  CYP3A4,  CYP3A5  va 
CYP3A7)  ta’sirini  nazorat  qiladi.  Bundan  tashqari  PXR  yana  ko‘plab  UDP-
glyukoronoziltransferaza,    sulfotransferaza,  glutation-S-transferaza  oilalari  vakil-
lari hamda bir qator ksenobiotik tashuvchilarini ham nazorat qilib turadi.  Klassik 
PXR  induktorlariga  deksametazon,  xlotrimazol  va  rifampitsin  kabi  preparatlar, 
bundan  tashqari,  yana  DDT,  di-n-butil  ftalat  (DBP),  xlordan,  dieldrin  va  endo-
sulfan  kabi  atrofni  zaharlovchi  moddalar  ham  kiradi.  PXR  dorivor  giyohlarda 
(masalan, Avliyo Jon giyohi) mavjud bo‘lgan turli fitokimyoviy moddalar ta’sirida 
ham  faollashadi.  Bu  ligandlarning  PXR  ga  bog‘lanishi,  RXR  ishtirokida  getero-
dimerlarning  hamda  steroid  retseptor  koaktivator  1  (SRK-1)  singari  yordamchi 
oqsillarning hosil bo‘lishiga ta’sir qiladi. Natijada hosil bo‘lgan kompleks tegishli 
ksenobiotik ta’sir elementlarini reaktiv genlarning 5-bo‘limiga yo‘naltiradi.  

---

 
 
119 
 
Transkriptsiya  ortidan  mRNK  molekulalari  ribosomal  ishlov  berish  hamda 
oson  ajraladigan  metabolitlarning  hosil  bo‘lishiga  sharoit  yaratuvchi  yangi  CYP 
oqsillar sinteziga yo‘l ochish uchun yadro teshikchalari bo‘ylab tashqariga chiqadi 
(5.1  rasm).  PXR  va  CAR  singari  asosiy  ksenosensorlar  ko‘p    jihatdan  yadro 
retseptorlarining glyukokortikoid sinfiga oxshasada, ular transkriptsion faollashish 
amalga  oshishi  uchun  yuqori  ligand  konsentratsiyalarini  talab  qiladi  (masalan, 
glyukokortikoid  retseptorlarni  faollashtiradigan  nanomolar  gormon  konsentra-
tsiyalariga nisbatan mikromolar konsentratsiyalar).  
Mazkur  mulohazalarga  qo‘shilgan  holda,  struktura  ustida  olib  borilgan 
izlanishlar  shuni  ko‘rsatdiki,  PXR  ning  ligand  bog‘laydigan  domeni  glyuko-
kortikoid  retseptorlarga  qaraganda ko‘proq  egiluvchanlikka    ega  ekan;
27
    bu  PXR 
ning  ligand  bog‘laydigan  domeniga  qator  hamjdor,  tuzilishidan  bir-biriga 
o‘xshamaydigan  ligandlarga  moslashish  imkonini  beradi.  Bu  xususiyatlar  PXR 
ning  nima  uchun  keng  ko‘lamdagi  turli  ksenobiotiklarga  qarshi  ta’sir  ko‘rsata 
olishini tushuntirib beradi.