3. ER (endoplazmatik to‘r) bosim reaksiyasi. ER bosim arafasida hujayralar
“donador bo‘lmagan oqsil reaksiyasi” (UPR) deb nomlanadigan sito himoyaviy
reaksiyalarni oshiradi. Uning biologik ahamiyatini bir so‘z bilan aytganda, UPR
bosimdagi hujayralarga foyda keltiradi. Birinchidan, ER bosimni aniqlovchi bir
qancha oqsil sensorlar tufayli hujayralar ER ning eng asosiy komponentlari
(BiP/GRP78) chiqishini tezlashtiradigan transkriptsiya reaksiyalarini faollashtira
oladi. Bu komponentlar sonining ortishi ER ning kengayishiga hamda hujayralarga
og‘ir yuk bo‘lgan donador bo‘lmagan oqsillarni yengishga yordam beradi. UPR
davomida boradigan boshqa hujayraviy jarayonlarga ribosomalar tomonidan
muhim bo‘lmagan oqsil sintezining amalga oshirilishining to‘xtashi, hujayra
ko‘payishini to‘xtatib turish maqsadida hujayra aylanishining vaqtincha to‘xtashi.
Shuni yodda tutish zarurki, UPR da “xavfsizlik klapani” ham bor – donador
bo‘lmagan oqsillar bilan kurashish qobiliyati zo‘riqib ketganida, haddan tashqari
jiddiy shikastlangan hujayralarda apoptoz boshlanadi. To‘qimalar og‘ri
hujayralarning rivojlanib ketishiga yo‘l qo‘ygandan ko‘ra hujayralarning nobud
bo‘lishini ko‘rishni ma’qul ko‘radi. UPR ning turli ksenobiotiklar ta’sirida
to‘qimalarda faollashishining aniqlanishi ER bosimning bir qator kimyoviy
induksiyalangan toksik sindromlarga sababchi bo‘lishini ko‘rsatdi.
ER boshchiligida donador bo‘lmagan oqsillarning yig‘ilishi bitta emas,
uchta bosimga qarshi reaktiv bZIP transkriptsiya faktorlarining yadro faoliyatini
126
jadallashtiradi: 4-faollashtiuvchi transkriptsiya faktori (ATF4), X-quti bog‘lovchi
oqsil 1 (XBP1) va ATF6. Bulardan har birining faollashuvi ER da avvaldan
mavjud muayyan signal yuborish yo‘li orqali amalga oshadi va hammasi yadroga
keladi. UPR ning har bir tarmog‘i ER membranasidagi muayyan signal beruvchi
molekula bilan boshlanadi: IRE1 (inositol talab qiluvchi enzim -1), PERK hamda
ATF6 (6-faollashtiruvchi transkriptsiya faktori).
4. NFκB reaksiyasi. O‘z ichiga qator κB yadro faktorlari (NFκB) oilasi
vakillarini qamrab olgan keng transkriptsion faollashtiruvchi tizim turli
bosimlarning ta’sirida qoladi (masalan, toksik ksenobiotiklar, erkin radikallar,
mikrobial patogenlar, yallig‘lanish sitokinlari, forbolning murakkab efirlari va
kalsiyni yemiradigan vositalar). Bu oqsillar dimer shaklda sitozol tarkibida bo‘ladi,
odamalarda eng ko‘p bo‘ladigan geterodimer – aP65 va a p50 subunit. NFκB
faoliyati ortidagi mexanizm ancha murakkab, ham kanon, ham kanon bo‘lmagan
o‘tkazish yo‘llari mavjud. NFκB asosan transkriptsion tinch va jim holatda bo‘ladi,
chunki IκB (κB ingibitori) bilan sitozolik asotsiatsiyada bo‘ladi (5.2-rasm).
5.5-rasm. NFκB tizimi ko‘plab yallig‘lanish holatlarida qatnashadi va odam
sog‘ligida muhim ahamiyatga ega.
127
Do'stlaringiz bilan baham: |