Z. T. Karabayeva

 
3.3.  Metabolizm 
 
Organizm  yetarlicha  lipofillik  bo‘lgan  kimyoviy  moddalarni  tez  singdiradi. 
Kam miqdorda tez-tez organizmga singib turuvchi kimyoviy moddalar muammoni 
vujudga keltiradi. Tananing ko‘p hujayralari lipidlarga boy bo’lib, doimiy ravishda 
lipidlarning  yig‘ilishi  toksik  holatga  olib  keladi.  Organizm  uchun  bunday 
moddalarni  yo‘q  qilish,  hech  bo‘lmaganda  bunday  moddalarning  to‘qimalarda 
yig‘ilishini  oldini  olish  zarur.  Bu  muammo  ADME  qisqartmasidagi  «М»  ya’ni  – 
metabolizm terminini keltiirb chiqaradi.  
Tabiatda  ksenobiotiklar  barcha  yerlarda  mavjudligini  hisobga  olgan  holda 
shuni aytish mumkinki, inson genomi yuzlab genlardan tashkil topgan va bu genlar 
chetda  singib  kiruvchi  kimyoviy  moddalar  bilan  bog‘liq  bo‘lgan  murakkab 
o‘zgarishlarni  amalga  oshiruvchi  fermentlarni  kodlashtiradi.  Bunday  tarkibiy 
o‘zgarishlar  natijasida  ko‘p  hollarda  kimyoviy  moddalarni  tanadan  osonlik  bilan 
bartaraf etish mumkin. Bu toksikologiya sohasi ukun juda muhim. 

---

 
 
65 
 
Tana  hujayralari,  ayniqsa,  jigar  hujayralari  ko‘p  ferment  chiqaradi  va 
ksenobiotiklar  singayotgan  vaqtda  keng  ko‘lamdagi  kimyoviy  o‘zgarishlarni 
keltirib  chiqaradi.  Bu  katalizatorlar  fermentlarga  kofaktorga  nisbatan  bo‘lgan 
talablar,  kinetik  hususiyatlar  va  bir  hil  haroratni  ma’qul  ko‘rishi  orqali  o‘xshash. 
Sezilarli darajadagi farqni ksenobiotik  – metabolik oqsillar tizimi va funktsiyalari 
zamirida ko‘rishimiz mumkin.   
Ko‘pgina  fermentlar  substrat  borasida  juda  talab-chan  bo‘lgan  bir  paytda 
shuni ta’kidlash lozimki, metabollashtiruvchi ksenobiotik kislotalar yuzlab va hatto 
minglab  substratlarni  metabollashtiradi.  Bunday  holat  enzimologlarni  ancha  vaqt 
o‘ylantirdi va yechim rentgen kristollografiyasi ko‘magida bunday fermentlarning 
o‘ziga  xos  bo‘lgan  molekulyar  hususiyatlariga  oydinlik  kiritildi.  Tizim  holatini 
o‘rganish  bilan  mashg‘ul  biologlar  ksenobiotiklarni  metabollashtiruvchi 
oqsillarning  to‘liq  yoritilgan  rentgen  lavhalarini  olgan  holda  substratlarning 
mavjudligi yoki mavjud bo‘lmaslik holatlariga ravshanlik kiritdi.  
Ksenobiotik  bio-o‘zgarishlar  immun  tizimi  bilan  o‘zaro  bog‘liq  bo’lib,  
tanaga  kiruvchi  kimyoviy  moddalardan  himoya  vazifasinini  immun  tizimi  bilan 
birgalikda  bajaradi.  Immun  tizimi  yirik  patogenlar,  oqsillardagi  viruslar  va 
toksinlar  bilan  kurashayotgan  bir  paytda  ksenobiotik  bio-o‘zgarishlar  past 
molekulyar  vaznga  ega  bo‘lgan  molekulalarni  faolsizlashtiradi.  Ko‘pgina 
to‘qimalar  ksenobiotiklarni  ma’lum  bir  miqdorda  singdiradi,  biroq  jigar  asosiy 
singdiruvchan organ hisoblanadi.  
Uzoq  yillar  davomida  farmatsevtlar  va  toksikologlar  Velsh  kashshof  tadqi-
qotchisi  R.T  Villiams  tomonidan  taklif  etilgan  ikkilik  tizimiga  asoslangan 
metabolik  tasnif  sxemasini  o‘rganib  kelmoqdalar.  Bu  tizim  uning  “Dezintoksi-
katsion  mexanizmlar”  kitobida  yoritilgan  (1947).  Ushbu  namunaga  muvofiq 
ravishda  odatda  ksenobiotiklar  ikki  bosqichni  bosib  o’tadi,  ya’ni  1-faza  va  2-
fazalarni. 1-faza transformatsiya ya’ni o‘zgarish bosqichi, 2-faza esa tanadan sekin 
astalik  bilan  chiqib  ketuvchi  yuqori  darajadagi  eruvchan  metabolitni 
shakllantirishga  bo‘lgan  bosqich.  Garchan  bu  namuna  so‘nggi  o‘n  yilliklar 
davomida toksikologik  tadqiqotlar natijasida  foydali tarzda isbot  topgan  bo‘lsada, 

---

 
 
66 
 
ba’zi  bir  nomutanosibliklar  tasnif  tizimini  yana  qayta  ravishda  ko‘rib  chiqish 
zarurligini taqazo etdi. 
1.  Tiklovchi    modda    almashinuvi    (metabolizm).  David  Joseph,  Fred 
Guengerich  va  Jon  Konchilar  tomonidan  taklif  etilgan  tasnif  tizimi  ko‘proq 
qoniqarli  hisoblanib,  unda  tashqi  moddalar  tufayli  yuz  beruvchi  kimyoviy 
o‘zgarishlar tartibli ravishda 4-bosqichda o’rganiladi (3.6-rasm).  Joseph tizimidagi 
birlamchi  masala  fermentativ  o‘zgartirish  davomida  yuzaga  keluvchi  haqiqiy 
kimyoviy o‘zgarishning sodir bo‘lishidir.