Z. T. Karabayeva

 

---

 
 
56 
 
3.1.  Singish 
 
STMA  qisqartmasidagi  «S»  tanaga  kimyoviy  moddalarning  singishi 
jarayonini,  ya’ni  tana  ichiga  to‘qima  to‘siqlari  orqali  kimyoviy  moddalarning 
surilish  jarayonini  anglatadi.  Zaharli  moddaning  singishi  bir  qator  anatomik 
joylarda sodir bo‘ladi, biroq kundalik hayot davomida uch anatomik joy, ayniqsa, 
zaharli  moddalarning  singishida  muhim  rol  o‘ynaydi  (3.2-rasm). 
 
3.2-rasm. Toksik moddalar asosan uch yo‘l orqali organizmga kirib boradi, o‘pka 
orqali nafas olib, havodagi zarralar va zaharli moddalarni yutish orqali, oshqozon-
ichak yo‘liga og‘iz boshlig‘i orqali oziq-ovqat mahsulotlarini iste’mol qilish orqali 
va teriga toksik moddalarning singishi orqali. Kasbiy kimyoviy moddalar ta’sirida 
o‘pka  orqali  nafas  olish  va  teri  orqali  singish  muhim  ahamiyat  kasb  etadi,  dori 
vositalarida  va  mahsulotlarga  qoshiladigan  komponentlarda  esa  og‘iz  boshlig‘i 
ahamiyatga ega.  
Kimyoviy moddalar, gazlar va havodagi kichik zarrachalar (masalan, tutun) 
uchun  o‘pka  tomonidan  nafas olishda  o‘pka  muhim  rol  o‘ynaydi. O‘pka nafas 
olish yo‘li orqali kasbga oid kimyoviy  moddalar tanaga singib kiradi; Odatda, bir 
ishchi navbatdagi 8 soat ish kuni davomida havo orqali 10 kub havo yutadi. O‘pka 
to‘qimasining  biologik  tuzilishi  qonning  tez  oksidlanishiga  olib  keladi,  o‘pkada 

---

 
 
57 
 
anatomik to‘siqlar mavjud emasligi bois havodagi  kimyoviy moddalar va zarralar 
organizmga  tez  singib  boradi.  Bundan  farqli  ravishda  teri  himoya  qatlamiga  ega 
bo‘lib,  kimyoviy  moddalarning  surilishiga  to‘sqinlik  qiladi.  Teri  orqali  tanaga 
singib  kirib  ichki  organlarga  salbiy  ta’sir  etuvchi  kimyoviy  moddalar  ayniqsa  ish 
joylarida  shakllanadi,  ya’ni  ishchilar  ma’lum  bir  sohada  muntazam  ravishda 
ma’lum  bir    kimyoviy  moddalarga  ishlov  berishlari  alohida  ahamiyatga  ega 
(masalan,  muntazam  ravishda  bo‘yoqchilar  va  rassomlar  purkagichlar  yordamida 
bo‘yoq  vositalaridan  foydalanishi).  Bunday  ishchilar  tez-tez  (masalan  bug‘lar  va 
havodagi moddalardan) nafas oladilar, oziq-ovqat manbalaridan va suv orqali ham 
zararli  moddalar  ular  organizmiga  kirib  boradi,  teriga  zararli  moddalarning 
sachrashi yoki to‘kilish holatlari ro‘y berib turishi mumkin. 
Zaharlanish  terining  ochiq  yerlariga  kimyoviy  moddalar  sachrashi  yoki 
to‘kilishi,  ayrim  hollarda  barmoq  va  kaft  orqali  ehtiyotsiz  harakat  qilinishi  orqali 
ham  sodir  bo‘ladi.  Bu  turdagi  zaharlanish  ko‘pincha  qishloq-ho‘jalik  ishlari  bilan 
band  bo‘lgan  va  doimiy  ravishda  pestitsidlar  bilan  ish  olib  boruvchi  kishilarda 
uchraydi.  Sezilarli  ravishda  teri  orqali  zaharlanish  mevali  daraxtlar  va  o‘simlik-
larga,  uzumzorlarga  kimyoviy  moddalar  sepilganda  va  himoya  tarzida  yuz,  qo‘l  
kremlari va losyonlari surtilganda sodir bo‘ladi. 
So‘nggi  o‘n  yilliklarda  farmatsevtika  sanoati va  ilmiy  izlanish  muassasalari 
hodimlarining  say’i  harakatlari  tufayli  bir  qator  tadqiqot  ishlari  olib  borilib,  dori 
vositalarining oshqozon-ichak yo‘li orqali singishi borasida ko‘plab ma’lumotlarga 
ega  bo‘lindi.  Tadqiqot  ishlari  natijasida  zaharli  moddalar  yuqori  oshqozon-ichak 
trakti  orqali singishi aniqlandi.  Yuqori  oshqozon-ichak  yo‘llari  muhim  qon  oqimi 
kanali bilan ham bog‘liq.
10
 
O‘pka, oshqozon-ichak va teri orqali zaharlanishga qo‘shimcha tarzda zahar-
lanish  qon  tomirlari  va  burun,  quloq  va  ko‘zga  dori  vositalari  yuborilganda  ham 
sodir bo‘lishi ta’kidlanishi lozim.  
Singib  kirgan  kimyoviy  moddalar  sifatlari.  Toksikokinetika  aslida  inson 
                                                           
10
 
Smith DA, et al. Pharmacokinetics and metobolism in drug design. Weinheim: Wiley-VCH; 2012. 
 

---

 
 
58 
 
tanasidagi  suyuqlik  bilan  to‘la  bir  qator  membrana  to‘siqlarini  o‘rganadi.
11
 
Membrana  to‘siqlar nafaqat  hujayralarni va  to‘qimalarni o‘rab  turuvchi  fosfolipid 
bi-qatlamlarni,  shuningdek,  mitohondri  kabi  ichki  hujayra  bo‘limlarni, 
endoplazmik  qatqorin  va  Golgi  apparatini  ham  o‘z  ichiga  oladi.  Membrana  bi-
qatlami  ichida  fosfolipidlar  shunday  joylashganki  unda  qutbiy  ionlashgan  bosh 
suvli  bo‘lim  tomonga  yo‘naltirilgan,  gidrokarbon  dum  esa  gidrofob  yadro  tomon 
yo‘nalgan.  Bunday  biologik  jihatlar  bir  necha  fizik  omillar  orqali  kimyoviy 
moddalar bilan singishga tayyorligini nazorat qiladi  (3.3-rasm).  
Hajm. Molekula hajmi yoki vazni uning tanaga singishiga katta ta’sir etadi. 
Yaxhi  singigan  kimyoviy  moddalar  odatda  unchalik  katta  hajmda  bo‘lmaydi. 
Molekula tashuvchi oqim uchun substrat hisoblanadi. Molekula biologik ta’sir va 
zaharli  hujayra  ichidagi  atrof-muhit  uchun  substrat  hisoblanadi.  Molekula 
membranaga  kirishga  kattalik  qiladi.  Molekula  lipid  membranasiga  kirishda 
gidrofil  bo‘ladi.  Molekula  lipid  membranasiga  kirganda  hajm  muvozanati, 
lipofillik va iyonlashuvga ega bo‘ladi. Kichik molekulalar suv to‘la kanallar orqali 
to‘qimalarga kirib boradi. 
Singib kirishni oldindan bashorat etish.Zaharlanishni baholashda membrana 
ksenobiotiklarni singib kirishini oldindan aytib bera olish qobiliyati juda muhim. 
Bu ayniqsa dorining og‘iz orqali singi-shida muhim, chunki, dori-darmon bilan ish 
olib boruvchi kimyogarlar membranalarni singib kirishini bashorat qila oladigan 
vositalari keng ko‘lamda ishlab chiqdi. 
LogP.    Kimyoviy  moddalarning  fizik va kimyoviy  xususiyatlari  “moy-suv” 
yoki  “oktanol  tarqalish  koeffisiyenti-suv”  yordamida  baholanadi.  Qisqacha 
aytganda, qiziqish uyg‘otayotgan moddani teng hajmda suv bilan to‘ldirilgan suvli 
idishga  solinadi,  idishda  suv  va  suvga  aralashmaydigan  organik  suyuqlik  ya’ni     
n-oktanol  yoki  biotik  lipid  yoki  o‘simlik  yog‘i  ham  bo‘ladi.  Idishni  mahkam 
berkitib  yuqorida  qayd  etilgan  moddalar  aralashib  ketgunga  qadar  qattiq 
chayqatiladi.  Organik  eruvchi  modda  suvchalik  zich  bo‘lmaganligi  bois  yuqoriga 
                                                           
11
 
Birkett DJ. Pharmakokinetiks made easy. Deakin: Australian Preskriber; 2009. 
 

---

 
 
59 
 
ko‘tarilib yuza qatlamni hosil qiladi (rasm 3.4). Ikki qatlamdagi zaharli moddalar 
aralashmasi  –  tarqalish  koeffitsenti  kimyoviy  moddalarning  qanday  yo‘l  bilan 
biologik  membrana  bo‘ylab  singishini  ko‘rsatib  beradi.  Bu  qiymat  odatda  10 
logorifm asosida namoyon bo‘ladi (ya’ni LogP).  
 
 
3.3-rasm.  Lipidga  boy  hujayra  membranalari  tashqi  muhitdan  kiruvchi  kimyoviy 
moddalarga  nisbatan  to‘siq  sifatida  harakat  qiladi.  Ksenobiotiklar  tomonidan 
membranaga  singib  kirishda  ta’sir  etuvchi  asosiy  xususiyatlar  o‘z  ichiga  vazn, 
lipofılisit, gidrofobisitin va iyonlashuvni  o‘z ichiga oladi. Membrana tashuvchilar 
ham ko‘p  to‘qimalarda  ksenobiotiklar  yig‘ilishini  boshqaradi.