Z. T. Karabayeva

 
3.5. Ajralib chiqish (Ekskretsiya) 
 
Lipofil  ksenobiotiklar  tuzilishining  o‘zgarishi  ularni  biroz  muddatga 
organizmda  yig‘ilishiga  olib  keladi,  biroq  har  qanday  modda  singigan  yoki 
singimagan  moddalar  organizmdan  ajralib  chiqib  ketadi.  Bu  organizmdan  ajralib 
chiqib  ketish  jarayoni  har  qanday  kimyoviy  moddaning  so‘nggi  bosqichi  bo‘lib, 
muhim hisoblanadi. Odatda bu jarayon buyrak yoki jigar orqali ro‘y beradi. Ba’zi 
hollarda bu jarayon o‘pka orqali ham ro‘y beradi va bunda asosan alkogol, ko‘krak 
suti  va  hatto  ter  kabi  moddalar  o‘pka  orqali  ajralib  chiqadi.  Asosan  olganda 
kimyoviy moddalar siydik orqali chiqib ketadi.   
1.  Safro  yoki    siydik?    Ksenobiotiklar  safro  yoki  siydik  orqali  tashqariga 
chiqishini ko‘rsatib beruvchi omillar tadqiqotchilarni uzoq yillardan beri qiziqtirib 
kelmoqda. 1975-yil London shahrining St Mary’s shifohasida o‘tkazilgan tadqiqot 
ishida  kseno-biotiklarning  ajralib  chiqish  holatlari  kalamushlarda  o‘rganildi. 
Tadqiqot  moddalar  molekylayar  vazniga  qarab  siydik  yoki  safro  orqali  chiqishi 
aniqlandi.  Vazn  bo‘yicha  uch  guruhga  ajratilib,  birinchi  guruh  350  gr    va  undan 
kam  bo‘lgan  molekulalarni  ajralib  olib  chiqib  ketish  siydik  orqali  roy  beradi. 

---

 
 
79 
 
Ikkinchi  guruh  molekulalari    450  dan  850  gr  gacha  vazndan  iborat  bo‘lib,  safro 
orqali  ajralib  chiqadi.  Ksenobiotiklarning  uchinchi  guruhi  o‘rtacha  vazndagi 
molekulalardan tashkil topgan bo‘lib, ham safro ham siydik orqali ajralib chiqadi. 
So‘nggi  tadqiqot  ishlari  ksenobiotik  organik  kislota  ekanligini  ko‘rsatdi. 
Katta  hajmga  ega  bo‘lmagan  gidrofil  molekulalar  asosan  buyrak  orqali  ajralib 
chiqadi.  Yirik  amfipatik  moddalar  asosan  safro  orqali  ajralib  chiqib  ketadi.  Ko‘p 
yillar  davomida  bu  kabi  jarayonlar  noma’lum  edi,  biroq  zamonaviy  molekulyar 
biologiya  va  ksenobiotiklarning  to‘qimalarda  ajralib  chiqib  ketish  jarayonlarini 
o‘rganish bunga ancha aniqlik kiritdi. 
2.    Buyrak  ekskretsiyasi.    Mayda  shakldagi  suvda  eruvchan  bo‘lgan  kseno-
biotik  moddalar  o‘z    ichiga  bio-o‘zgarish    vaqtida  paydo  bo‘luvchi  millionlab 
nefronlarni  olib,  har  bir  yoshi  katta  kishining  buyragida  bo‘ladi.  Nefronlar 
kimyoviy  moddalarga  nisbatan  juda  sezuvchan  bo‘lib,  bunday  juda  muhim 
ahamiyatga  ega  bo‘lgan  tuzilmalar  faqat  prenatal  davrda,  homila  rivojlanishi 
davomida  shaklllanadi.  Shikastlangan  nefronlar  umrning  ohirgi  bosqichlarida 
tiklanmaydi.  Bunday  muhim  ttizimlar  doimiy  ravishda  faoliyat  yuritib  tanadagi 
qon  har  bir  4-5  daqiqada  buyrak  orqali  aylanib  turadi.  Buyrakning  asosiy 
funktsional  birligi  nefron  filtr  sifatida  harakat  qilib  aylanayotgan  qon  tizimida 
to‘qima  va  oqsillarni  ushlatib  turadi.  Siydik  hosil  bo‘lish  jarayoni  murakkab 
jarayon  bo‘lib,  organizmda  hosil  bo‘lgan  chiqindi  moddalar  siydik  pufagi  orqali 
ajralib chiqib ketadi (3.9-rasm). 
Buyrak orqali zarali moddalarning chiqib ketishi  uch  asosiy  jarayon  orqali 
nazorat  etiladi.  Ksenobiotiklarning  ko‘p  qismi  katta  miqdordagi  oqsil  toksinlarini 
filtirlab,  nefron  bu  moddalar  bilan  o‘zaro  ta’sirga  kirishadi,  bunga  sabab 
ksenobiotiklar  qon  aylanish  harakati  tufayli  buyrakga  kelib  tushadi.  Ikkinchi 
mehanizm  buyrak  orqali  ajralib  chiqishda  ko‘maklashib  proksimal  kanallarida 
sodir  bo‘ladi.  Uchinchi  mehanizmda  lipofil,  ionsiz  kimyoviy  moddalar  filtrlanib 
yana  qon  aylanish  tizimi  orqali  passiv  ravishda qayta so‘riladi. Bu  ayniqsa,  distal 
kanallarida  namoyon  bo‘ladi  (rasm.3.9).  Passiv  qayta  so‘rilish  (riabsorbtsiya) 
suyuqlik  hajmining  keskin  qisqarib  ketishidan  yuzaga  keladi.  Sog‘lom  buyrakda 

---

 
 
80 
 
har 100 ml qon miqdoriga bir oz siydik tog‘ri keladi. Agar kimyoviy modda yetarli 
ravishda  lipofil  bo‘lsa  va  ion  zaryadiga  ega  bo‘lmasa,  umumiy  sirkulyatsiyaga 
tushadi.  Bunday  kimyoviy  moddalar  jigar  orqali  chiqib  ketadi,  bunda  konversiya 
va gidrofillik metabolit holatlari jarayonni yengillashtiradi. 
3.  Safro.  Ksenobiotiklarning organizmdan chiqishida buyrak juda muhim 
ro‘l o‘ynaydi. Jigar ham o‘z navbatida muhim ahamiyat kasb etib safro yordamida 
kimyoviy moddalarni organizmdan chiqishiga olib keladi. Bunda toksik moddalar 
safro tarzida ichak orqali og‘iz boshlig‘dan tashqariga chiqib ketadi.