Z. S. Ubaydullayeva, sh. R. Xalimova muhandislik geologiyasi va gruntlar

Grunt nomi 
 
Plyaj cho’kma zarracha 
hajmi (mm)
 
O’rtachaplyajqiyaligi
 
Mayda qum 
0,06-0,20 
1-3 ° 
O’rtacha qum 
0,2-0,6 
3-5° 
Yirik qum 
0,6-2,0 
5-9 ° 
Mayda shag’al 
2,0-6,0 
9-12
0 
O’rtacha shag’al 
6.0-20.0 
12-17 ° 
Yirik shag’al 
20.0-60.0 
17-24 ° 
Xarsangtosh 
60.0-200.0 
24° dan katta 
 
Abraziya  jarayonining  borishiga  faqatgina  tabiiy  sabablargina  emas,  balki 
sun’iy sabablar, ya’ni insonning ijtimoiy va muhandislik faoliyati ham ta’sir etadi. 
Qirg’oq  sohilining  o’zgarishini  hisobga  olmasdan  qirg’oq  yaqinida  qurilish 
ishlarini  olib  borish,  sohildagi  tog’  jinslaridan  qurilish  materiali  sifatida 
foydalanish yuvilish va yemirilish jarayonini tezlashtiradi.  
 
Masalan, Qora dengiz bo’yidagi qum va shag’allardan bir necha o’nlab yillar 
mobaynida qazib olish qirg’oqning buzilishiga olib keladi.  
 
Shuningdek,  dengiz  va  ko’l  qirg’oqlarining  yuvilib  borishi  sohildagi 
qurilishlarga  salbiy  ta’sir  ko’rsatadi.  Qirg’oqlarda  hosil  bo’lgan  plyajlar 

---

313 
 
 
qirg’oqning  yuvilishini  sekinlashtiradi.  Shu  sababli  dengiz  va  ko’l  qirg’oqlarida 
sun’iy plyajlar hosil qilinadi.  
 
Dengiz  va  ko’l  qirg’oqlarida  inshootlarni  qurish  uchun  qirg’oq  sohillarida 
abraziya jarayonining borishini aniqlash zarur. 
 
   
 
123-rasm. Abraziya hodisasining muhandis inshootlariga ta’siri 
 
Abraziya  jarayoni  sun’iy  dengiz  va  ko’llarda  ham  ro’y  beradi.  Suvga 
to’ldirilgan  suv  omborining  qirg’oqlari  ivib,  yemirila  boshlaydi.  Chunki  qurib 
yotgan jinslarga suv tegishi bilan ular iviydi. Ayniqsa, bu hodisa qirg’oqlari  lyoss 
va  lyossimon  tog’  jinsidan  tashkil  topgan  dengizlarda  ko’p  uchraydi.  Masalan, 
Toshkent dengizi qirg’oqlari lyoss tog’ jinslaridan tashkil topgan. Bunday joylarda 
qirg’oqlarning yuvilishiga qarshi choralar qo’llash lozim bo’ladi. Suv ombori yoki 
sun’iy  dengizlarni  loyihalash  vaqtida  joyning  geomorfologik,  geologik  tuzilishi, 
tektonik  va  gidrogeologik  sharoiti  va  joyda  sodir  bo’ladigan  geologik  jarayon  va 
hodisalar  o’rganiladi.  Hozirgi  vaqtda  suv  omborlari  qirg’oqlarning  yemirilish 
tezligi  va  miqdorini  bir  necha  yil  oldin  aytib,  hisoblab  berish  mumkin. 
Qirg’oqlarning  20,  30,  50  va  undan  ortiq  yildan  so’ng  qayergacha  borishini 
hisoblash kerak bo’ladi.  
 
Dengiz, ko’l va suv omborlari qirg’oqlari yaqinida qurilgan yo’l, ko’prik va 
boshqa  inshootlarning  xavfsizligini  ta’minlash  eng  asosiy  vazifalardan  biri 
hisoblanadi.  

---

314 
 
 
 
Qirg’oqlarni  yuvilish  va  yemirilshdan  saqlash  chora-tadbirlariga  yuvilib 
ketishi  yoki  qurilish  materiali  sifatida  ishlatib  yuborilishiga  yo’l  qo’ymaslik, 
qirg’oqlarni mustahkamlaydigan inshootlar qurish kabi ishlar kiradi. 
     
 
124-rasm. Abraziya jarayoniga qarshi chora-tadbirlar 
 
 
Qirg’oqlarni abraziya jarayonidan saqlash uchun to’lqin qaytargich devorlar, 
beton  plitalar  yotqizish,  qirg’oqqa  tosh  terish  kabi  ishlar  qo’llaniladi.  Yuqorida 
aytib  o’tilganidek  plyaj  qirg’oqni  yuvilishdan  saqlaydigan  tabiiy  to’siq 
hisoblanadi.  Shuning  uchun  plyajlarning  yuvilishi  doimo  kuzatilib,  gohida  sun’iy 
plyajlar hosil qilinadi.