Z. S. Ubaydullayeva, sh. R. Xalimova muhandislik geologiyasi va gruntlar

Gruntlarning namligi 
deb, grunt g’ovaklaridagi suvning foizda ifodalangan, 
o’zgarmas og’irlikkacha quritilgandagi grunt og’irligiga nisbatiga aytiladi. Namlik 
o’zgaruvchan kattalik bo’lib, u grunt donalarining katta-kichikligiga bog’liq. Grunt 
qanchalik  mayda  donalardan  tashkil  topgan  bo’lsa,  uning  namligi  shunchalik 
o’zgaruvchan  bo’ladi.  Gruntning  namligi  uning  holatini  aniqlovchi  xossalaridan 
biri bo’lib, gruntning ko’pgina xususiyatlarini aniqlashda foydalaniladi (zichligini, 
plastikligini,  yopishqoqligini  va  hokazo).  Grunt  namligi  tortish  usuli  bilan  uni 
quritganda (w) yo’qotgan og’irligi orqali aniqlanadi. 
        Grunt  namligi  ifodalanishiga  qarab  ikki  turga:  hajmiy  namlik  va  tortma 
namlikka bo’linadi. 
        Tortma  namlik(w)    deb,  grunt  tarkibidagi  suv  miqdorining  absolyut  quruq 
gruntning og’irligi nisbatiga aytiladi. 
        Hajmiy  namlik  (w
v
)  deb,  grunt  tarkibidagi  suv  hajmining  foizda  ifodalangan 
grunt hajmiga nisbatiga aytiladi. 
        Gruntning  tabiiy  holatida  uning  tarkibida  bo’lgan  umumiy  namlik  tabiiy 
namlik deb ataladi. 
 
Iqlim sharoitiga, faslga va  yer  osti suvining chuqurligiga qarab tabiiy  namlik 
miqdori o’zgarib turadi. Hozirgi vaqtda gruntlarning namligini aniqlashda geofizik 

---

174 
 
 
usullardan  biri  bo’lgan  radioaktiv  izotoplardan  foydalanish  mumkin.  Bu  usul 
gruntdan namuna olmasdan, tabiiy holatida qurilish olib boriladigan joyning o’zida 
qo’llaniladi.  Bu  usul  qidiruv  ishlarini  arzonlashtiribgina  qolmay,  aniq 
ma’lumotlarni  ham  beradi.  Namlikni  o’lchash  uchun  tezligi  katta  neytronlarning 
tarqalishi kuzatiladi. Tezligi katta neytronlar vodorod yadrosi bilan to’qnashguncha 
energiyasining  ma’lum  qismini  yo’qotadi  va  sekin  qaytadi.  Sekin  harakatlanuvchi 
neytronlar  hisoblagich  orqali  yozib  olinadi.  Hisoblagichlar  issiqlik  neytronlarini 
yoki  nurlarni  qayd  qiladi.  Gruntning  namligi  qanchalik  ko’p  bo’lsa,  unda 
neytronlarning  tarqalishi  shuncha  ko’p  bo’ladi  va  sekin  harakatlanuvchi 
neytronlarning  qaytishi  kam  tezlashadi.  Qaytgan  neytronlarning  soniga  qarab 
gruntning  namligi  aniqlanadi.  Laboratoriyada  tabiiy  namlik  quritish  usuli  bilan 
aniqlanadi.  Buning  uchun  tabiiy  holatdagi  gruntdan  10gr  dan  kam  bo’lmagan 
miqdorda  namuna  olinib,  byuksga  solinib  tortiladi  (tortish  ishlari  0,01  aniqlikda 
olib boriladi). So’ngra quritish shkafiga qo’yib 105
0
 haroratda quritiladi. Quritilgan 
grunt tortib olinib, namlik quyidagi ifoda orqali aniqlanadi:  
100%
 
bu yerda: q
0
 – byuksning og’irligi, gr; 
q
1
 – byuksning tabiiy grunt bilan og’irligi, gr; 
q
2
 – byuksning quruq grunt bilan og’irligi, gr;  
 
        Agar  grunt  g’ovakliklari  suvga  to’lgan  bo’lsa,  u  holda  gruntning  suvga 
to’lganlik koeffitsiyenti yoki namlik darajasi aniqlanadi. Bu kattalik G – harfi bilan 
belgilanadi va quyidagi ifoda orqali topiladi:  
 
bu yerda: W
tab
– gruntning tabiiy namligi;  
W
0
 – gruntning suvga to’yingandagi namligi. 
 

---

175 
 
 
        Agar  G=1  bo’lsa, gruntning hamma g’ovakliklari suvga to’lgan bo’ladi.  
        Agar    G<1  bo’lsa,  grunt  tarkibida  havo  yoki  biror  gaz  bo’lishi  mumkin. 
Gruntning suvga to’yingandagi namligi quyidagi ifoda orqali aniqlanadi:      
bu yerda: