Z. S. Ubaydullayeva, sh. R. Xalimova muhandislik geologiyasi va gruntlar

 
14-§. Yer osti suvlarining harakati. 
 
Grunt  suvlari  gravitatsion  yer  osti  suvlari  bo’lib,  birinchi  suv 
o’tkazmaydigan qatlam ustida yotadi. Shu sababli atmosfera yer ustki suvlari bilan 
yaqin aloqada bo’ladi.  
 
Agar  yer  osti suvlarining ustki  yuzasi qiyalashsa, u holda  yer  osti suvlari 
gorizontal yo’nalishda harakat qilib, yer osti suvlari oqimi yuzaga keladi. 

---

93 
 
 
 
Grunt  suvlarining  sathi  gorizontal  bo’lsa,  grunt  suvlari  havzasi  paydo 
bo’ladi. Yer osti suvlarining harakat tezligi quyidagi omillarga bog’liq: 
a)
 
Tog’ jinslarini hosil qilgan zarrachalarning mayda -yirikligiga; 
b)
 
Tog’ jinslari g’ovaklarining katt- kichikligiga; 
c)
 
Yer osti suvi oqmining gidravlik nishabligiga; 
 
Yer  osti  suvlarining  oqim  yo’nalishi  ma’lum  bo’lsa,  uning  harakat 
tezligini  aniqlash  mumkin.  Buning  uchun  rang  (tuzlar)  va  elektrolit  usullaridan 
foydalaniladi. Suvning harakat yo’nalishi bo’yicha ikkita burg’u quduq kovlanadi. 
Oqimning  yuqoriga  joylashgan  burg’u  quduqqa  rang  (tuz)  tashlanadi.  Bu  quduq 
tajriba qudug’i deyiladi. Ikkinchi pastda joylashgan burg’u qudug’i orqali rangning 
paydo  bo’lishi  kuzatiladi.  Quduqlar  orasidagi  masofa,  hamda  rangning  paydo 
bo’lishiga  ketgan  oraliq  vaqtlar  aniqlanadi.  Aniqlangan  natijalar  asosida  yer  osti 
suvining oqim tezligi quyidagi ifoda orqali aniqlanadi: 
 
Bu yerda: v- oqim tezligi, mm/soat, m/sutka 
 
  l – burg’u quduqlar orasidagi masofa, m 
 
  t
1 
– rang tushish vaqti 
 
  t
2 
– rang ko’rinish vaqti  
 
 
Grunt suvlarining tezligini aniqlashni ikkinchi usuli elektrolit usulidir. Bu 
usulda  yer  osti  suvini  elektr  o’tkazuvchanligiga  asoslanib  unga  elektrolit 
tushiriladi.  Buning  uchun  bir  biridan  2  –  4  m  oraliqda  joylashgan  2  ta  burg’u 
quduq  qazilib  elektr  zanjiri  tuziladi.    Burg’u  quduqlariga  tushirilgan  elektrodlar 
o’zaro    ampermetr  orqali  ulanadi.  Suvda  elektr  toki  ortishiga  qarab  tezlik 
hisoblanadi.  
 
Suvning  tog’  jinsi  orasidagi  harakat  tezligi  fransuz  gidravligi  Darsi 
tomonidan  tajribalar  asosida  aniqlangan.  Darsi  qonuniga  ko’ra  tog’  jinslaridagi 

---

94 
 
 
suvning  tezligi  filtratsiyasi  va  oqim  qiyaligiga  to’gri  proportsional  bo’lib,  u 
quyidagicha ifodalanadi.  
 
 
 
 
 
 
V=K
f 
·I 
bu  yerda  K
f
  –  suv  o’tkazuvchanlik  koeffitsiyenti  bo’lib,  u  tog’  jinslarining  suv 
o’tkazish qobiliyatiga bog’liq.  
I – oqim qiyaligi yoki bosim gradiyenti bo’lib, u quyidagicha aniqlanadi. 
 
 
 
Bu yerda  
 – bosimlar farqi 
I – filtrlash yo’lining uzunligi 
 
38- rasm. Grunt suvlarining harakat qiyaligini aniqlash 
 
 
Grunt  suvlarining  harakat  tezligi  odatda  mm/sek  yoki  m/sutka  bilan 
o’lchanganligi  sababli  filtratsiya  koeffitsiyenti  ham  mm/sek  yoki  m/sutka  bilan 
ifodalanadi. 
 
Filtratsiya koeffitsiyenti tog’ jinslarining granulometrik tarkibiga bog’liq, 
chunki  tog’  jinsini  tashkil  etuvchi  donalar  qanchalik  yirik  bo’lsa,  jinsdagi 
g’ovaklar shunchalik kattaroq bo’ladi. Demak tog’ jinslari suvni yaxshi o’tkazadi, 
ya’ni suv oson filtrlanadi.  
 
Tog’ jinslarining o’zidan suv o’tkazish qobiliyatiga