Z. S. Ubaydullayeva, sh. R. Xalimova muhandislik geologiyasi va gruntlar

    34-§. Karst hodisasi
 
 
Yer qobig’ida  va uning  sirtida ba’zi tog’ jinslarining suvda  erishi natijasida 
o’pirilishlar hosil bo’ladi, bu hodisa karst hodisasi deb ataladi.  “Karst” 
so’zi 
Yugoslaviya yarimorolidagi Karst tog’i nomidan olingan bo’lib,  u yerda o’pirilish 
hodisasi  juda  ko’p  uchraydi.Kimyoviy  cho’kindi  tog’  jinslari:  ohaktosh,  dolomit, 
gips va osh tuzi va shu kabilar suvda eruvchanligi jihatidan boshqa tog’ jinslaridan 
farq qiladi. Suvlar tog’ jinslarini eritib bo’shliqlar hosil qiladi
15
.  
             
 
                106-rasm. Karst hodisasi, Guild, Xitoy 
 
 
Osh tuzi suvda juda tez eriydi. Gips bilan angidrid ham suvda yaxshi eriydi. 
Bularga  qaraganda  ohaktosh  va  dolomit  sekinroq  eriydi.  Ammo  geologik  davrlar 
o’tishi  bilan  ular  ham  suv  ta’sirida  erib,  bo’shliqlar  hosil  bo’ladi.  Karst  hosil 
bo’lishi uchun quyidagi sharoit bo’lishi kerak: 
1)
 
Tog’ jinslarida har xil chuqurlik va kenglikdagi yoriqlarning bo’lishi; 
2)
 
Suvning  yoriqlar  orqali  yerga  singishi  uchun  tekis  yoki  bir  oz  qiya 
maydonning bo’lishi; 
3)
 
Tog’ jinsi qatlamlarining qalin bo’lishi. 
Yuqorida  aytib  o’tilgan  sharoitlardan  tashqari  asosiy  sharoit  –  bu,  tog’ 
jinslariga  ta’sir  etuvchi suv  – atmosfera  yog’inlari;  yer usti  va  yer osti suvlari va 
                                                             
15
G.F.Bell Engineering Geology, 112-bet
 

---

295 
 
 
ularning  minerallanish  darajasidir.  Suvning  minerallanishi  qanchalik  past  bo’lsa, 
ularning tog’ jinslarini eritishi shunchalik yuqori bo’ladi.  
Erish  jarayoniga  haroratning  balandligi,  suvning  tezligi  ham  ta’sir  etadi. 
Tog’  jinslarida  yoriqlar  qanchalik  ko’p  bo’lsa,  ularning  suv  o’tkazuvchanligi 
shunchalik  yuqori  bo’ladi.  Agar  yer  osti  suvlaridan  pastda  suvning  minerallanishi 
yuqori, hamda oqim tezligi oz bo’lsa, karst hosil bo’lmasligi mumkin.  
 Suvda  eruvchi  tog’  jinsining  qalinligi  qanchalik  kichik  bo’lsa,  ularda  katta 
bo’shliqlar hosil bo’lmaydi. Karst hodisasi natijasida hosil bo’lgan bo’shliqlarning 
shakli turlicha bo’ladi: karrlar (jo’yaklar), voronkalar, polyelar, ponorlar, kovaklar 
va g’orlardan iborat.