Z. S. Ubaydullayeva, sh. R. Xalimova muhandislik geologiyasi va gruntlar

Chang  fraksiyasi  (0,05-0,001  mm)  – 
mineralogik  tarkibida  qum,  gohida 
dala  shpati  va  boshqa  minerallar  uchraydi.  Chang  zarrachalari  orasida  bog’liqlik 
juda  kam,  suvda  ko’pchimaydi  yoki  kam  ko’pchiydi.  Suv  o’tkazuvchanligi  juda 
past, lekin kapillyar naychalar orqali suv yuqori balandlikkka, ya’ni 3m ko’tarilishi 
mumkin. Siljish qobiliyatiga ega, ya’ni oqova hosil bo’ladi.  
 
Gil  fraksiyasi  (0,001  mm  dan  kichik)  – 
gruntning  eng  faol  qismi  bo’lib, 
mineralogik  tarkibida  kaolonit,  montmorellanit  temir  va  marganetsning 
gidroksidlari,  kvars  va  minerallar  bor.  Gil  zarrachalari  amalda  o’zidan  suvni 
o’tkazmaydi,  o’zida  suvni  saqlash  qobiliyati  yuqori,  suv  ta’sirida  ko’pchiydi. 
Boshqa  fraksiyalardan  farqli  o’laroq,  gil  zarrachalari  orasida  bog’liqlik  katta. 
Pastliklik,  ko’pchish,  yopishqoqlik  gilli  fraksiyalarga  xos  xususiyat  bo’lib,  ularda 
har  xil  tuzlari  bo’lgan  eritmalar  ta’sirida  koogulyatsiya  jarayoni  ham  namoyon 
bo’lib,  gil  zarrachalari  eritmalardan  turli  moddalarni  o’ziga  yutib  olish 
xususiyatiga ham ega. Shag’al, qum, chang va gil fraksiyalari tabiatda toza holda 
juda kam bo’lib, ko’pincha, aralash holda uchraydi. Bu fraksiyalar grunt tarkibida 
qancha miqdorda bo’lishiga qarab, gruntlar yirik bo’lakli, qumli va gilli gruntlarga 
ajratiladi. Yirik bo’lakli gruntlarga kattaligi 2 mm dan yirik bo’lgan donalar, 50% 
dan  ko’p  bo’lgan  gruntlar  kiritiladi.  Ularga  yirik  shag’al,  mayda  shag’al, 
xarsangtosh misol bo’ladi.       
 
Qumli gruntlar donalarining kattaligi 0,1-2,0 mm bo’lib, ular, o’z navbatida, 
yirik,  o’rta  va  mayda  donali  qumlarga  ajratiladi.  Agar  qum  tarkibida  shag’al 
donalari yoki chang zarrachali bo’lsa, bunday gruntlar shag’alli qum, changli qum 
deb ataladi.   
 
 
 
 
Gilli  gruntlar  ham  tarkibida  gil,  chang  va  qum  zarrachalarining  miqdoriga 
qarab, turli nomlar bilan yuritiladi: glina (tarkibida gil zarrachasi 30-60% va undan 
ko’p  bo’lsa);  suglinok  (gil  zarrachasi  10-30%);  supes  (gil  zarrachasi  3-10%)  va 
chang  tarkibida  gil  zarrachasining  miqdori  3%  kam  bo’lsa,  qum  deb  ataladi.  Bu 

---

160 
 
 
gilli  gruntlar  tarkibidagi  chang  va  qum  zarrachalari  miqdorining  oz-  ko’pligiga 
qarab og’ir, yengil, changli va qumli turlarga ajratiladi.