Poligonda
belgilari berilgan kattalikka ega b o ‘lgan sinovda
ishtirok etuvchilar sonini taqsim lashni nuqtalar va koordinatalar
bilan belgilaydilar:
X belgisining, Y aniq gradatsiya yoki nisbiy
chastotalar (belgilari ana shu gradatsiyalarda odam lar sonining butun
tanlab olingan k o ‘rinishi).
N uqtalar to ‘g ‘ri chiziqlar bilan birlashtiriladi, taqsim lash poli-
goni yoki gistogram m ani qurishdan oldin tadqiqotchi belgilar
intervallar yoki nisbatlar shkalasida berilgan b o ‘lsa, o ‘rganilayotgan
kattalik diapazonini teng qism larga b o ‘lishi kerak. 5
tadan kam
b o ‘lm agan, lekin 10 tadan k o ‘p b o ‘lm agan gradatsiyadan foydalanish
tavsiya etiladi. N om inal yoki tartibli shkaladan foydalanishda bunday
m uam m o yuzaga kelm aydi. A garda tadqiqotchi turli kattaliklar
o ‘rtasidagi nisbatlarni yaqinroq ko'rsatishni xohlasa, m asalan, turli
sifatli xususiyatdagi sinovda ishtirok etuvchilar nisbatini (erkaklar va
ayollar soni) unda diagram m adan foydalanish foydaliroq bo ‘ladi.
Sektorli aylana diagram m ada
har bir
sektor kattaligi har bir
turning uchrashi kattaligiga proporsionaldir. A ylana diagram m a
kattaligida tanlov nisbiy hajm i yoki belgining aham iyati aks
ettirilishi m um kin. A xborotlam i grafikdan anaiitikka o ‘tishini aks
ettirish variantni berish navbatdagi belgilar funksional b o g ‘liqligini
k o ‘rsatuvchi grafiklar hisoblanadi. U m um an aytganda, taqsim lash
poligonlari - bu belgining uning kattaligida uchrashiga b og ‘liqdir,
Jadval (grafik) turlarini m azm uniga ko ‘ra 2 shartli tipga
ajratam iz:
1. V aqtga asosan param etr o ‘zgarishlariga b og ‘liqlikni
ifoda-
lovchi.
2, B o g ‘liq b o im a g a n va b o g ‘liq b o ‘lgan navbatni ifodalash.
Idrok etilgan m aterial va o ‘rganilgandan s o ‘ng o ‘tgan vaqtga
nisbatan idrok etish m ateriali hajm ining o ‘rtasidagi aloqadorlikni
birinchi bo’lib G .Ebbingauz aniqlab bergan. « 0 ‘rganish egri
chizig‘i», yoki «unutish egri
chizig‘i»ning ko‘p sonli m uqobilini
vaqtga k o ‘ra faoliyat sam aradorligidagi o ‘zgarishlar ko'rsatadi.
Funksional bog‘liqlik jadvali ham psixologiyada uchraydi:
Fexner, Stivens qonunlari (psixofizikada). Y erks-D onson (psixolo
giyada m otivatsiyalar), qonuniyatlar, o 'z o ‘rnida (kognitiv psixo
logiya) elem ental anglash va boshqalar.
87
Jadval tuzishda bir qator oddiy tavsiyalar ham m avjud. Jum ladan,
L.V.Kulikov boshlovchi tadqiqotchilarga
quyidagi m aslahatlarni
beradi:
1. M atn va jadval o ‘zaro bir-birini to id iris h i kerak.
2. Jadval tushunarli, « o 'z -o 'z id a n bo 'lish i» va zarur belgilarni
o 'z ig a kiritishi kerak.
3. Jadvalda to 'rttad an ortiq egri ifoda bo'lish i m um kin emas.
4. Jadval chiziqlari eng m uhim raqam larni, aham iyatli para-
m etrlarni ifodalashi shart.
5. Pastda yoki chap tom onda jadval ifodasi yozilishi shart.
6. N uqtalarni turli chiziqlarda aylana,
kvadrat va uchburchak
bilan ifodalash qabul qilingan.
A gar shu jad v ald a uzunlikni ifodalash zarur bo'Isa, ularni ver-
tikal qirqim lar k o 'rin ish d a ifodalash lozim. N uqta qirqim o 'rta sid a
joylashtirilishi (assim etriya ko'rsatk ich ig a m uvofiq b o 'lish i) shart.
Jadval k o 'rin ish id a tashxis jad vallari guruh yoki individ k o 'rsatkich-
larini o 'rtach asi tavsiflanishi m um kin. Ilmiy ishlar natijalarini taqdim
etilishida eng m uhim i kattalik raqam li k o 'rsatkich ining ifodalani-
shidir.
1. M arkaziy tendensiyalar ko'rsatkichlari (o 'rtach a qiym at, mo-
da, m ediana).
2. A bsolut va nisbiy.
3. K o'rsatkichlar (standart, o g 'ishganlik, dispersiya, foizlili).
4. M ezon k o 'rsatkichlari, turli guruh natijalarining solishtirm a
ko 'rsatk ich larid a foydalanuvchi m ezon belgilari.
5. K o'rsatkich koeffitsiyentlari va boshqalar
standart jad valda
natijalarni ifodalashda satrlar b o 'y ic h a - ustunlar b o 'y ich a sina-
lu v c h ila r- o 'lch an g an param etrlar belgilari ifodalanadi.
Jadvalda shuningdek, m atem atik statistikaga asosan ishlab
chiqilgan natijalar ifoda etiladi. M avjud kom pyuter m a’lum otlarini
statistik ishlab chiqish paketlaridan istalgan standart shakldagi
jadvallam i ilmiy nashrlar uchun taqdim etishda tanlab olish imko-
nini beradi.
T ajriba tadqiqotlarini yakunlashning
eng yaxshi usuli analitik
tasvirlash m um kin b o 'lg an , b o g 'liq b o 'lm ag an va b o g 'liq b o 'lg an
o 'zg aru v ch ilam i funksional aloqalarini aniqlashdir. Em pirik olingan
88
bog‘liqliklarga misol uchun G .Fexnerning yoki S.Stivensning psixo-
fizik «qonuni» kiradi. U. X ik va R .X aym et bu qonunlar b o ‘yicha
reaksiya vaqti alternativ sonini tanlashga bog"liqligini aniqladi:
t = k i o g ( n + l )
va
t = a + b l o g n
bu yerda, t - tanlovning funksiya vaqti; n - stim ullar soni; a, b va к
- kattaliklardir.
O datda,
birgina em as, balki turli m ualliflar o ‘tkazgan tadqiqotlar
seriyasini yakuniy um um lashtirish zarur b o ‘ladi. Shuning uchun ular
kam dan-kam hollarda alohida tajriba ishlari yakuni hisoblanadi,
funksional bo g 'liq lik aniq bir turi faraz sifatida ishtirok etadi, uni
tanqidiy tajribada tekshirib k o ‘riladi.
89
