Z nishonova, D. Qarshiyeva eksperimental psixologiy a

---

0 ‘ZBEKIST0N RESPUBLIKASI OLIY VA 0 ‘RTA
MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
Z. NISHONOVA, D. QARSHIYEVA
EKSPERIMENTAL
PSIXOLOGIY A
TOSHKENT - 2007

---

Z.Nishonova, D. Qarshiyeva. Eksperimental psixologiya. T. 
«Fan va texnologiya», 2007, 92 bet.
O 'quv qo ‘llanmada eksperimental psixologiya fanining dolzarb 
muammolari yoritilgan. Shaxsni o ‘rganish metodlari, yoMlari, labo­
ratoriya va tabiiy eksperiment sharoitida psixologik faktlarni olish, 
sharhlashning nazariy hamda amaliy masalalari ochib berilgan. 
Tadqiqotlardan olingan m a’lumotlami tahlil qilish va taqqoslash, 
statistik qayta ishlash asosida ulami umumlashtirish, eksperiment 
natijalarining ishonchlilik darajasini aniqlash bayon etilgan.
Qo‘llanma psixologlarga, pedagoglarga, bakalavriat (5140800) 
psixologiya ta’lim yo‘nalishining talabalariga m o‘ljallangan.
Taqrizchilar:
A.RASULOV 
— 0 ‘zMU psixologiya 
kafedrasi dotsenti, psixologiya fanlari 
nomzodi;
L.NAZIROVA 
— TDPU psixologiya 
kafedrasi katta o ‘qituvchisi, 
psixologiya fanlari nomzodi.
ISBN 978-9943—10-039-8
© «Fan va texnologiya» nashriyoti, 2007-y.

---

I. EKSPERIMENTAL PSIXOLOGIYANING PREDMETI
1.1.Eksperimental psixologiyaning vazifalari
Eksperimental psixologiya fan sifatida XIX asr o ‘rtalarida rivoj- 
lana boshladi. Eksperimental psixologiyaning 
maqsadi 
psixologik 
eksperiment o ‘tkazishning malaka va ko‘nikmalarini paydo qilish va 
rivojlantirishdan iborat.
Eksperimental psixologiyaning vazifalari:
1. Psixologiya fanida eksperiment o'tkazishning qonunlari, tartibi 
va tamoyillari bilan tanishtirishdan iborat.
2. Turli metodikalar yordamida shaxsning psixik jarayonlari, 
holatlari va psixomotor rivojlanishini o ‘rganishdir.
M a’lumki, XIX asr fizika, biologiya, fiziologiya, ximiya va 
boshqa fanlarning rivojlanishi bilan xarakterlanadi. Fanda paydo 
bo‘lgan eksperimental metodning keng qo‘llanilishi bu fanning 
rivojlanishiga yordam berdi. XVIII asrning oxiri XIX asrning 
boshlaridayoq psixologlar o ‘rtasida psixik hodisalarni o ‘rganishda 
eksperimentni tatbiq qilish mumkin emasmikan, degan muammo 
paydo bo‘ldi.
Bu muammo bo‘yicha faylasuf Kant o ‘z fikrini bildirdi. Uning 
fikricha, psixologiyada eksperimentning boMishi mumkin emas, 
chunki psixik hodisalarni o ‘lchash mumkin emas, ularga matema- 
tikani tatbiq qilish ham mumkin emas.
Psixik hodisalarni o ‘lchashning mumkinligi, binobarin, psixo­
logiyada eksperimentning bo‘lishi mumkinligi haqida nemis psixo- 
logi I.Gerbart (1776-1841) ijobiy fikr bildirgan. U «psixologiyada 
matematikani tatbiq qilish mumkin va zarurligi haqida» shunday 
degan: «Mening tadqiqotlarim amalda faqat psixologiyaning o ‘zi 
bilan cheklanib qolmasdan, balki fizikaga va umuman tabiat fan- 
lariga ham qisman aloqadordir».
Gerbartning fikricha, asosiy psixofizik element tasavvurdir, 
qolgan barcha jarayonlar - hissiyot, iroda, tasavvurlar majmuasidan
3

---

va munosabatlaridan iboratdir. Ruhiy holatlar doimo o ‘zgarish 
jarayonida bo‘ladilar. Tasavvurlarning bu doimiy o ‘zgarish va alma- 
shish jarayonida m a’lum darajada doimiylik, qonuniyat bor. Bu 
doimiylikning miqdor tomonini o ‘lchash mumkin. Shuning uchun 
ham, Gerbartning fikricha, psixologiyaga matematikani tatbiq qilish 
mumkin.
Gerbart garchand psixologiyada eksperimentdan foydalanishning 
zarurligi va foydaliligini isbotlagan bo‘lsa ham, lekin uning o ‘zi bu 
metoddan foydalanmadi.
Psixologiyada eksperimentni tatbiq qilish bo‘yicha dastlabki 
ishlarni fiziolog Veber (1796-1878) va fizik Fexner (1801-1887) 
amalga oshirdilar. Veber va Fexnerning maqsadi tashqi tassurotlar 
(fizik omillar) ta’sirida sezgilarning o‘zaro mi’nosabatlari sohasidagi 
qonuniyatlanii topishdan iborat edi. Fexner eksperimental metodlar 
asosida sezgilarning ortib borishi bilan ularni qo‘zg'atuvchi ta’sirlar 
o ‘rtasidagi qiyosiy munosabatni aniqlab, sezgi qo‘zg‘atgich logarif- 
miga proporsionaldir, degan psixofizik qonunni kashf etadi. Veber va 
Fexner o ‘tkazgan tajribalar «Psixofizika» degan alohida fanning 
paydo bo ‘lishiga olib keldi.
Veber va Fexner ishlarining ahamiyati, asosan, shundan iboratki, 
ular birinchi b o ‘lib psixologiyani, tabiat fanlari singari, eksperimen­
tal fanga aylantirish mumkin ekanligini isbotladilar. Shu vaqtgacha 
faqat kuzatish, asosan o ‘z-o‘zini kuzatishdan foydalanib kelayotgan 
psixologiya, endi aniq fanlardagi obyektiv metoddan foydalana bosh- 
laydi.
Eksperimental psixologiya taraqqiyotida ayniqsa nemis fiziologi 
va psixologi Vilgelm Vundtning (1832-1920) ishlari katta ahamiyat­
ga ega bo‘ldi. Vundtgacha faqat ichki tajribadan va o ‘z-o‘zini kuza­
tishdan foydalanib kelgan psixologiya faqatgina ijtimoiy fan edi. 
Vundt eksperiment va o ‘lchash metodlarini zarur deb topib, psixo­
logiyani eksperimental fanga aylantirishni maqsad qilib qo‘ydi. 
Vundt psixologiya uchun klassik metodlar bo‘lib qolgan bir qancha 
metodlami, ya’ni kuzatish metodi, ifodalash metodi va reaksiya me­
todlarini kashf etdi hamda rivojlantirdi.