Z nishonova, D. Qarshiyeva eksperimental psixologiy a

necha asosiy shakllaridan foydalaniladi: xarakteristikalariga tayanuv-
chi topologik va metrik. Topologik 
tavsiflashdan foydalanuvchi
axborotlarni yetkazib berish an’anaviy usullaridan biri - bu
grafiklardir. Qirralari bilan (y o ‘naltirilgan yoki y o ‘naltirilmagan
qismlari bilan) birlashtirilgan ko‘p sonli nuqtalar «cho‘qqilar»
grafiklar hisoblanadi. Graflklami fazoviy y o ‘naltirilgan va yo'nalti-
rilmagan, b og‘langan va bogianm agan turlarga ajratiladi.
Psixologik tadqiqotlarda graflklardan natijalarni tasvirlashda juda
ko‘p foydalaniladi. Ko‘plab nazariy modellarni tadqiqotchilar gra­
fiklar k o‘rinishida berishadi. Masalan, D.Vekslerning ierarxik modeli
yoki Ch.Spirmeiming intellekt modeli: ular dendritik, simmetrik
b oim agan grafiklar shaklida berilgan. P.X. Anoxinning funksional
84

---

sistem asi chizm asi, V .D .Shadrikovning faoliyat psixologik funksio- 
nal sistem asi chizm asi, E.N. Sokolovning konseptual reflektorli yoyi 
m odeli - y o ‘naltirilgan grafiklari misol b o 'la oladi.
N atijalarni tariflashga o'tam iz, yo 'naltirilg an grafiklardan k o '- 
pincha b og'liq b o im a g a n , q o ‘shim cha va bog‘liq b o ‘lgan o'zgaruv- 
chilar o'rtasidagi sababiy b o g 'liqliklar sistem asini ta ’riflashda 
foydalaniladi. Y o 'naltirilm agan grafalar psi'-’ikaning o 'rg an ish xusu- 
siyatlari o 'rtasidagi korreksion aloqalar sistem asini tasvirlash uchun 
qo'llaniladi. «C ho'qqilari» bilan xususiyatlari. «qirralari» bilan 
korreksion bog 'liqligi ifodalanadi. B og'lanishlar 
xarakteristikasi, 
odatda, grafik qirralarini tasvirlash turli variantlari bilan kodlashti- 
riladi. Ijobiy aloqalari to 'g 'r i chiziqlar bilan (yoki qizil rang bilan), 
salbiy bog'liqliklari - punktir (yoki havo rang bilan) tasvirlanadi. 
A loqaning kuchi va aham iyati chiziqning qalinligi bilan kodlash- 
tiriladi.
Eng muhim belgilari (boshqalari bilan eng k o 'p b og 'liq lik k a ega 
bo 'lg an i) m arkazda joylashtiriladi. Kengroq aham iyatga ega bo 'lgan
belgilari atrofga jo y lashtiriladi.
Korreksion aloqalar sistem asidan tekislikda belgilari o'rtasidagi 
«m asofalarni» aks ettirishga o'tiladi. M asofalar m a’lum formula 
b o 'y ich a hisoblanadi:
D = (l— r) |2
bu yerda, d - masofa, r - korreksiya belgilari, m asofalar o 'x sh ash- 
ligini, farqim aks ettiradi. Bu holatda topologik tasvirlashdan m etrik 
tasvirlashga o 'tam iz, chunki grafaning cho'q qilari o 'rtasid agi m asofa 
belgisini hisobga olgan holda korreksiya kattaliklariga proporsional 
bo'ladi:
r =1 b o 'lg an id a m asofa m aksim al bo'ladi. ^ ~ 1, r =1, b o 'lg anida 
m asofa m inim al: d= 0.
Y o'naltirilgan va y o'naltirilm agan grafalar k o 'p in ch a shaxsiy va 
ijtim oiy psixologik tadqiqotlar natijalarini tasvirlashda qo'llaniladi. 
X ususan, sotsiom etrik tadqiqotlar: sotsiogram m a bu y o'naltirilgan
grafa. Har qanday grafik-chizm a m atritsaga o 'x shash b o'ladi.
85

---

Tushunib olish qulay b o ‘lishi uchun natijalarni tasvirlashda 10-11 
ch o ‘qqidan k o 'p b o ‘lgan grafiklardan foydalanish tavsiya etiladi.
G rafiklar bilan bir qatorda psixologiyada fazoviy-grafik tas- 
virlash ham o ‘rnatiladi, unda elem entlar o ‘rtasidagi m unosabatlar va 
param etrlari tuzilishi hisobga olinadi (yo m etrik, yoki topologik). 
B unga D .G ilfordning «kub» nom i bilan m a’lum b o 'lg an intellekt 
tuzilishini tasvirlash misol b o ia d i. Fazoviy tasvirlashni qo 'llash n in g
boshqa bir varianti - V .V unt b o 'y ic h a em otsional holati, kengligi 
yoki b o ‘lm asa G .A yzenk b o ‘y ich a shaxs turini tasvirlashni m isol 
sifatida keltirish mumkin.
A garda belgilar m aydonida m etrika aniqlangan bo'Isa, unda 
m a’lum otlam i yanada aniqroq berishdan foydalaniladi. C hiziqda 
k o ‘rsatilgan nuqtaning joylashishi belgilar m aydonidan 
uning 
haqiqiy koordinatalariga m os keladi. Shunday usul bilan k o ‘p 
shkalalar, faktorli analiz, patent tuzilishli analiz va klasterli analiz- 
ning ba’zi variantlari beriladi. H ar bir omil m aydonda o ‘q chiziq 
bilan aks ettiriladi, biz o ‘rgangan o ‘tkazilish param etri esa - bu 
m aydonda nuqta bilan ko ‘rsatiladi. B oshqa hollarda, xususan 
differensial psixologik tadqiqotlar natijalarini tasvirlashda nuqtalar 
bilan sinalayotganlar, o 'q chiziqlari bilan esa asosiy om illari 
tasvirlanadi. M a’lum otlarni dastlab berish uchun boshqa grafik 
shakllardan foydalaniladi: diagram m a, gistogram m alar va taqsim lash 
po!:gonlari ham da turli grafiklarni q o ‘Hash m um kin.
M a ’lum otlarni taqdim etishning boshlang‘ich usuli taqsim lashni 
tasvirlash hisoblanadi. Tanlab olingan tekshirishlarda o 'zgaruvchi- 
ning o ‘rganish k o ‘rsatkichlarini tasvirlash uchun gistogram m a va 
poligonlardan foydalaniladi. T ajriba v a nazorat guruhlarida ko 'rsat- 
kichlarni taqsim lash k o ‘rgazm ali b o 'lish i uchun ulam i bir rasm da 
tasvirlanadi.