Z. N. Yulchiyeva, N. A. Mirashirova, sh. D. Usmanova, G. G. Kuvandikova, I. N. Mustafaeva, D. F. Hamroqulova kasbiy psixologiya oliy texnik ta’lim yo’nalishlari uchun darslik Toshkent 2021

Muhandislik psixologiyasining rossiya va xorijda fan sifatida rivojlanishi.

XX asrning 40-yillarida AQSh va Angliyada harbiy texnika ob’ektlari, xususan, jangovar aviatsiya tizimlarini takomillashtirish bilan bog’liq ergonomikaga oid eng salmoqli ishlar paydo bo’ldi. Eng mashhur mualliflar – K. Morgan, R. Sleyt, Dj.A. Miller, E. Mak-Kormik va boshqalar. Chet eldagi birinchi ergonomik jamiyat 1949 yilda Angliyada tuzilgan bo’lib, 1961 yilda Xalqaro ergonomik uyushma 30 dan ortiq mamlakat olimlarini birlashtirdi.

Sovet Ittifoqida Kommunistik partiyaning Markaziy Komiteti tomonidan 1936-yilda qabul qilingan “Narkompros tizimidagi pedologik buzuqliklar haqida”gi qarordan so’ng, hech qanday maxsus qarorlarsiz mehnat psixologik tadqiqotlarining kamayishi kuzatildi. Sanoat psixotexnikasi va mehnat psixofiziologiyasi laboratoriyalarining barchasi yopildi. Bu munosabatning sabablaridan biri psixotexnikaning fan sifatida samaradorligi va deklarativligining

pastligidir. Faqat o’n yil o’tgach, 1946 yilning oxirida, Germaniya bilan urush tugagandan so’ng, harbiy-havo kuchlari qo’mondonligi tashabbusi bilan aviatsiyada psixologik tadqiqotlarning yo’nalishlari haqidagi savol muhokama qilinadigan rossiya FA Falsafa institutining psixologiya sektorining yig’ilishlari va RSFSR pedagogika fanlari akademiyasi psixologiya bo’limining sessiyasi o’tkaziladi. Odatda rossiyaada muhandislik psixologiyasiga oid tadqiqotlarning qayta tiklanishi 1957 yilda Moskvada o’tkazilgan mehnat psixologiyasini rivojlantirish muammolari bo’yicha kengash bilan bog’liq, uning qatnashchilari birinchi marta AQSh va Buyuk Britaniyadagi tadqiqotlar sohasi sifatida muhandislik psixologiyasining fenomeni haqida gaplashdilar. Muhandislik psixologiyasi mamlakatimizda mustaqil fan sifatida XX asrning 50-yillarning oxirlaridan boshlab rivojlanib kelmoqda.

1959 yilda Leningrad Davlat universitetida Boris Fedorovich Lomov rahbarligida universitetda birinchi sanoat psixologiyasining ilmiy-tadqiqot laboratoriyasi tashkil etildi, keyinchalik u muhandislik psixologiyasi laboratoriyasi deb nomlandi. Laboratoriya nomining o’zgarishi texnikaning rivojlanishi sanoat psixologiyasi printsiplaridan chetga chiqish orqali hal qilinishi mumkin bo’lgan yangi vazifalarni qo’yganligi bilan bog’liq. Laboratoriya 1964 yilda muhandislik psixologiyasi bo’yicha birinchi Leningrad konferentsiyasini chaqirish tashabbusi bilan chiqdi. Shu yildan boshlab muhandislik psixologiyasi bo’yicha butunittifoq konferentsiyalar muntazam o’tkazib kelinmoqda. B. F. Lomov, shuningdek, mamlakatda muhandislik psixologiyasi bo’yicha “Inson va texnologiya” (1963) nomli birinchi monografiyasini nashr ettirdi, unda o’sha davrga kelib olib borilgan tadqiqotlarni umumlashtirdi va xorijiy asarlarga to’liq sharh berdi.

Mamlakatimizda muhandislik psixologiyasining jadal rivojlanish davri XX asrning 60-yillarining boshlaridan 70-yillarning boshlarigacha bo’lgan o’n yillikka to’g’ri keladi. 1961 yilda Moskva Davlat universitetida muhandislik psixologiyasi laboratoriyasi ochildi, unga professor V.P. Zinchenko rahbarlik qildi.

1963 yilda Texnika estetikasi ilmiy-tadqiqot institutida professor V. F. Vend rahbarligida muhandislik psixologiyasi kafedrasi ochildi.

1966 yilda Moskva va Leningrad Davlat universitetlarida bir vaqtning o’zida mehnat psixologiyasi va muhandislik psixologiyasi kafedralari ochildi.

Ko’pgina sanoati rivojlangan mamlakatlarda bo’lgani kabi, rossiyaada muhandislik va psixologik tadqiqotlarning shakllanishi fuqarolik sanoatiga qaraganda ko’proq insoniy, moliyaviy, ilmiy va texnik resurslarga ega bo’lgan harbiy-sanoat kompleksining talablari bilan rag’batlantirildi. Turli mudofaa idoralari va rossiyaa Mudofaa vazirligi institutlarida muhandislik va psixologik tadqiqotlar boshlandi. 50-yillarning oxirida, Moskvada, avtomatik asbob-uskunalar maxfiy ilmiy-tadqiqot institutida D.Yu. Panov rahbarligida “inson omili”ni hisob-kitob qiladigan laboratoriya tashkil etildi. Avtomatik asbob-uskunalar ilmiy-tadqiqot institutidagi muhandislik psixologiyasi laboratoriyasi ish joylari, axborotni aks ettirish vositalari, boshqaruv organlari va hokazolarni baholash va loyihalashda ishtirok etdi. D. Yu. Panov “Atmosfera-1” nomli harbiy texnikani yaratishda inson omilini hisob-kitob qilish bo’yicha ilmiy- tadqiqot dasturini ishlab chiqdi.

Ushbu dasturni amalga oshirish uchun psixologlardan V.D. Nebilitsina va V.P. Zinchenko, 1960 yilda esa Moskva, Leningrad va Xarkov universitetlarining psixologiya kafedralari va psixologik laboratoriyalari, RSFSR pedagogika fanlari Akademiyasi Umumiy va pedagogik psixologiya instituti jalb etildi. Keyinchalik ularga Tartu, Tbilisi va Vilnyus universitetlari, Butunittifoq texnika estetikasi ilmiy-tadqiqot instituti va uning ko’plab filiallari, Gruziya Fanlar Akademiyasining psixologiya instituti va boshqalar qo’shildi. Mudofaa sanoati mablag’lariga harbiy texnikani yaratishda inson omilini hisob-kitob qilish bo’yicha dasturni amalga oshirishda ishtirok etgan universitetlarda muhandislik psixologiyasi laboratoriyalari tashkil etildi. XX asrning 70-yillarida Tulada Gennadiy Leonidovich Koroteev rahbarligida Sovet armiyasi uchun trenajyorlar ishlab chiqildi. G.S. Nikiforov – aviatsiyada inson bo’g’inining ishonchliligi, T.P. Zinchenko – kodli alfavitlarni vizual aniqlash va ishlab chiqish masalalari, A.I. Naftulev – qaror qabul qilish muammolari bilan shug’ullanishgan. B.G. Ananev, P.I. Zinchenko, A.N. Leontev, A.A. Smirnov, B.M. Teplov, P.A. Shevarev o’zlari rahbarlik qiladigan jamoalarda muhandislik va psixologik tadqiqotlarni o’tkazishda yordam berganlar.

1964 yilda muhandislik psixologiyasiga oid original asarlar to’plami nashr etildi. XX asrning 50-yillar oxiri – 60-yillar boshlarida muhandislik psixologiyasi va ergonomika sohasidagi xorijiy ishlarga sharhlar e’lon qilindi. Biroz vaqt o’tgach tavsiyalar, standartlar, me’yorlar va hokazolar bo’yicha nashrlar paydo bo’la boshladi.

1980 yilda rossiyaada birinchi marta universitetda muhandislik psixologiyasi bo’yicha kadrlarni qayta tayyorlash uchun maxsus fakultet tashkil etildi, uning bitiruvchilari xalq xo’jaligining turli sohalarida ishlaganlar. XX asrning 80-yillari boshlarida rossiyaada mudofaa va sanoatning barcha sohalaridagi muammolarni hal etadigan muhandislik psixologiyasi va ergonomikaning kuchli ilmiy-amaliy majmuasi yaratildi. Urushdan keyingi muhandislik psixologiyasi va ergonomikasining rivojlanishiga yuqorida aytib o’tilganlardan tashqari: V.F. Rubaxin, Yu.M. Zabrodin, K.K. Platonov, M.A. Kotik, B.A. Dushkov, V.F. Venda, A.I. Galaktionov, G.V. Suxodolskiy, A.I. Naftulev, V.M. Munipov, so’nggi yillarda esa L.G. Dikaya, Yu.K. Strelkov, V.A. Vavilov, V.A. Bodrov va boshqa tadqiqotchilar katta hissa qo’shdilar.

Bugungi kundagi Rossiya muhandislik va psixologik tadqiqotlar markazlari – Sankt-Peterburg va Moskva davlat universitetlari, Rossiya Fanlar Akademiyasining psixologiya instituti, “Ergotsentr” (Tver), Moskva aviatsiya instituti, Sankt-Peterburg davlat elektrotexnika instituti, Aviatsiya asboblari davlat universiteti (Sankt-Peterburg), Aviatsiya va kosmik tibbiyot instituti (Moskva), Harbiy tibbiyot akademiyasi (Sankt-Peterburg).

Nanotexnologiya va virtual voqelik paydo bo’lishi bilan muhandislik psixologiyasi yangi muammolarga duch keldi.

Muhandislik psixologiyasi fan sifatida

Muhandislik psixologiyasi – bu “Inson – mashina” tizimini loyihalash, yaratish va ishlatishda ulardan foydalanish maqsadida inson va texnika o’rtasidagi o’zaro ta’sir jarayonlarining qonuniyatlarini o’rganadigan ilmiy fan. Muhandislik psixologiyasining tadqiqot ob’ekti “Inson – mashina” tizimi (IMT) hisoblanadi. IMTga inson-operator (yoki operatorlar guruhi) va mashina (operator o’z faoliyati davomida foydalanadigan texnik vositalarning barchasi) kiradi. Human engineering Amerika ilmiy fanidan farqli o’laroq, Rossiya muhandislik psixologiyasi nafaqat mehnat faoliyatini optimallashtirish, balki texnikani loyihalash bilan bog’liq kengroq doiradagi ilmiy-amaliy masalalar bilan qiziqadi.

Muhandislik psixologiyasining maqsadi – insonga mashinani tartibga solish imkonini beruvchi xususiyatlarni o’rganishdir. Bular qisman anatomik, lekin ko’p hollarda psixologik xususiyatlardir: idrok, tafakkur, diqqat, xotira va boshqalar. Ularni texnika loyihasini tuzishda, odamlarni ma’lum bir texnika bilan ishlash uchun tanlashda va o’zlarining kasbiy faoliyatlarida murakkab texnik qurilmalardan foydalanadigan odamlarni kasbiy tayyorlashda hisobga olish zarur. Muhandislik psixologiyasining diqqat markazida inson faoliyat sub’ekti sifatida turadi. Muhandislik psixologiyasi o’zining tadqiqotlarida quyidagi metodologik printsiplarga asoslanadi:

- mehnatni gumanizatsiya qilish printsipi (tadqiqotning boshlang’ich nuqtasi – o’zining xususiyatlari va qiziqishlari, ishini ijodiy qilish istagi bo’lgan shaxs);

- operatorning faollik printsipi (aynan IMTdagi shaxs qaror qabul qilish uchun mas’ul hisoblanadi, tizimni boshqarish faoliyatini amalga oshiradi, faollik operatorga ishlash qobiliyatini asrashga imkon beradi);

- faoliyatni loyihalash printsipi (avval inson faoliyati, keyin texnika loyihalanadi);

- ketma-ketlik printsipi (IMTni loyihalash, ishlab chiqarish va ishlatishning hamma bosqichlarini psixologik qo’llab-quvvatlash);

- komplekslilik printsipi (boshqa fanlar bilan fanlararo munosabatlarni rivojlantirish).

Muhandislik psixologiyasi murakkab texnik tizimni boshqaradigan inson-operatorning mehnatini o’rganadi va o’zgartiradi. Murakkab “Inson – mashina” tizimi ikkita o’ziga xos xususiyatlarga ega. Birinchidan, inson ob’ektni to’g’ridan-to’g’ri aloqa, to’g’ridan-to’g’ri ta’sir qilish orqali emas, balki masofaviy vositalardan foydalanish orqali boshqaradi. Ikkinchidan, operator mashina va unga ta’sir etuvchi atrof-muhit omillari haqidagi ma’lumotlarni bevosita emas, balki axborotni ko’rsatish vositalari orqali qabul qiladi.

Muhandislik psixologiyasining nazariy fan sifatidagi vazifalari quyidagilardan iborat:

- operator faoliyatini tahlil qilish, vazifalarni inson va tizimning kibernetik qismi o’rtasida taqsimlash;

- operatorlarning birgalikdagi faoliyatini, muloqot jarayonlarini, axborot almashinuvini tadqiq qilish;

- operator faoliyatiga ta’sir qiladigan omillarni o’rganish, ish joyini baholash, maqbul ish sharoitlarini loyihalash;

- inson-operator faoliyatiga psixologik fazilatlarning ta’sirini o’rganish, uning faoliyatini boshqarishning maqbul algoritmini ishlab chiqish, operatorning psixofiziologik holati va ishlash qobiliyatini baholash metodikalarini yaratish.

Muhandislik psixologiyasi va ergonomika o’rtasidagi farqlarni aniqlash uchun barcha psixologlar tomonidan qabul qilingan yagona mezon mavjud emas. Umuman olganda, ushbu fanlarni farqlash kerakmi, degan masalada turli xil fikrlar mavjud. Ularning har ikkisi ham “Inson – mashina” tizimini o’rganadi, inson-operatorning ruhiy xususiyatlari bilan qiziqadi. Ko’pgina tadqiqotchilar muhandislik psixologiyasi va ergonomika o’rtasidagi kichik farqlarga qaramay, bu fanlar o’ziga xos xususiyatlarga ega, degan fikrga ishonadilar. Ularni farqlash mezoni sifatida quyidagilarni qabul qilishni taklif etamiz: muhandislik psixologiyasi ko’proq insonga, ergonomika esa - insonning psixologik xususiyatlarini hisobga olgan holda texnikani loyihalashga qaratilgan (P. Ya. Shlaen, V. M. Lvov). Shunday qilib, muhandislik psixologiyasi psixologiyaga, ergonomika esa texnik fanlarga, muhandislikka yaqinroq.

Turli fanlar chegarasida paydo bo’lgan muhandislik psixologiyasi mehnat psixologiyasi, ergonomika, mehnat gigienasi, mehnat va kasbiy ekspertiza, sud ekspertizasi, kasbga yo’naltirish va mehnat reabilitatsiyasi bo’yicha tadqiqotlarni birlashtirdi. Muhandislik psixologiyasining o’ziga xosligi shundaki, u gumanitar va texnik bilimlar sohasining kesishgan joyida paydo bo’ldi. Bir tomondan, u psixikaning faoliyatda namoyon bo’lishini o’rganadigan mustaqil psixologik fan bo’lsa, ikkinchi tomondan, texnikani loyihalashga tegishli aniq texnik va muhandislik jihatga ega. Bu tabiatiga ko’ra ikki tomonlama tadqiqot ob’ekti – “Inson-texnika” tizimining o’ziga xosligidan kelib chiqadi.

Muhandislik psixologiyasi rivojlanishining birinchi bosqichida tadqiqotchilar diqqatni inson-operator tomonidan qaror qabul qilish va axborot qabul qilishning psixologik qonuniyatlariga qaratdilar.

XX asrning 60-70 yillarida yangi bosqich boshlandi, o’rta hisobda o’ziga xos xususiyatlarga ega bo’lgan ma’lum bir odamga burilish yuz berdi. Muhandislik psixologiyasining qiziqishlar sohasi shaxs bilan bog’liq bo’lgan qator masalalarni o’z ichiga olib, umumiy, ijtimoiy va pedagogik psixologiyaning ishlanmalari qo’llanila boshlandi.

Muhandislik psixologiyasi amaliyot sifatida

Muhandislik psixologiyasi nafaqat bilimlar tizimi, balki quyidagi muammolarni hal qilish imkonini beradigan amaliyot sohasi hisoblanadi: - yangi kelganlarni tanlash (kasbiy tanlov) odamlarning o’qitish va keyingi kasbiy faoliyatga yaroqliligini belgilaydi. Buning uchun tekshirish, hujjatlarni tekshirish, suhbat, xulq-atvorni kuzatish, tanlov imtihonlari va boshqalar natijasida olingan tibbiy va psixologik ko’rsatkichlar baholanadi. Ko’pincha diqqat, tafakkur, xotira, emotsional barqarorlik va shaxsning dinamik xususiyatlari (temperament) ko’rsatkichlari kabi psixologik fazilatlar baholanadi. Kasbiy tanlovdan foydalanish natijasida o’ziga xos sharoitlarda ishlaydigan ayrim mutaxassislarning (kosmonavtlar, uchuvchilar, dengizchilar) o’qitish va ishlash samaradorligi oshadi, saralash va o’quv xarajatlari pasayadi, o’zlashtirish taxminan 25 % ga oshadi;

- kasbiy yo’naltirish – odamlarni kasbiga qarab optimal taqsimlash. U nafaqat kasb tanlash bo’yicha tavsiyanoma berish bilan tekshirishni (psixologik va, ehtimol, tibbiy), balki kasbni tanlash uchun zarur kasb haqidagi bilimlarni shakllantirish, barqaror motivatsiya, o’z-o’zini tayyorlash usullari va kasbiy muhim fazilatlarni rivojlantirish haqida xabar berishni o’z ichiga oladi;

- mutaxassislarni o’qitish, qayta o’qitish – nafaqat bilim olish, balki mashq qildirish bosqichini ko’zlaydigan malaka va ko’nikmalarni ham o’z ichiga oladi. Harakatlar to’liq ishlab chiqilishi shart emas, ayrim ko’nikmalarni ishlab chiqish yoki hatto kasbiy muhim bo’lgan fazilatlarni (diqqat, harakatlar tezligi va hokazolarni) rivojlantirish kifoya. Buning uchun muhandislik psixologiyasi, qachon bu maqsadga muvofiq bo’lganda, o’qitadigan trenajyorlarning modellarini ishlab chiqadi. Ilgari amaliy mashg’ulotlardan foydalanilgan, ammo u qimmatga tushgan, ba’zi hollarda trenajyor amaliy mashg’ulot o’rniga yoki u bilan birgalikda ishlatiladi;

- kasbiy moslashish muammolarini echish. Muhandislik psixologiyasi ishdan qoniqish darajasini oshiradigan omillarni o’rganadi, ijtimoiy tashkilot va mehnatni tashkil etish masalalarini ko’rib chiqadi, mehnat va dam olish tartibini ishlab chiqadi va guruh faoliyatiga psixologik yordam beradi;

- lavozimni ko’tarish yoki nafaqaga chiqishda mutaxassisni baholash, operator ishi holati va natijalarini nazorat qilish;

- favqulodda vaziyatlar (shikastlanish, baxtsiz hodisalar) yuz berganda ekspertiza o’tkazish, mehnat sharoitlarining xavfsizlik qoidalariga muvofiqligini aniqlash, odamlarning harakatlarini baholash;

- unumdorlikni oshirish bilan bir qatorda, yaxshi mehnat sharoitlarini tashkil qilish uchun ish joylari, boshqarish tizimlari, datchiklar va boshqalarni loyihalash. Masalan, V.G. Aseev va uning xodimlari Irkutsk fabrikalaridagi mehnat sharoitlarini o’rganib, ishning bir xilligini kamaytirish tizimini ishlab chiqdilar. Ishlab chiqarish operatsiyalarini oqilona almashtirish tadbirlarini amalga oshirgan Irkutsk poyabzal fabrikasi mehnat intensivligini kamaytirish va mehnat unumdorligini 16% ga oshirishga muvaffaq bo’ldi.

Odam texnikaning holati haqidagi ma’lumotni axborot imitatsion modellari orqali oladi. Operatorlar uchun yanada rivojlangan boshqaruv qurilmalari ishlab chiqilgandan so’ng sarflangan vaqt 30% ga qisqardi, bu esa unumdorlikni 15-20% ga oshirdi. Muhandislik psixologlari, masalan, hujjatlar oqimini o’rganib chiqib, o’rtacha axborot almashish kuniga 2 × 106 belgini tashkil etishini hisobladilar, bunga esa ish vaqtining 25% gacha ketishini aniqladilar. Agar ularning tavsiyalari amalga oshirilganda, hujjatlar soni 20-30 martaga qisqarar edi. Hisob-kitoblarga ko’ra, bu axborotni qayta ishlashga sarflanadigan ish haqini 60% gacha kamaytirishi mumkin.

Harf yoki raqamli ma’lumotlarni kiritish uchun, 3 × 3 Q 1 ni boshlanishi bilan raqamli va harflar qatorining yuqori qismida joylashtirish yanada samarali bo’ladi. Faqat raqamli ma’lumotlarni kiritish uchun hech qanday farq yo’q. Katta amaliy ahamiyatga ega bo’lgan ma’lumotlarni kiritish uchun klaviaturalarni tashkil etishning muhandislik va psixologik jihatlarida to’xtalamiz. Asosiy muammo klaviaturaning tuzilishiga qarab, operatorning bitta belgini kiritishga sarflanadigan vaqtini kamaytirishdan iborat. Uchta asosiy klaviaturalar ishlab chiqilgan: ABCDE – alifbo tartibida, QWERTY – yozuv mashinkalari kabi. Vashington universiteti professori Avgust Dvorok 1936-yilda ingliz alifbosidagi harflarning uchrash chastotasiga asoslangan soddalashtirilgan klaviaturani taklif qildi. Tadqiqotchining fikricha, bu klaviatura axborotni kiritish aniqligi va tezligi bo’yicha afzalliklarga ega.

G’arbiy nemis olimi K. Kromer K-klaviaturadagi klavishlarni qo’ldagi barmoqlar shakliga ko’ra joylashtirib, mushak tarangligini kamaytirish uchun har bir qo’l uchun ikkita qismga bo’lingan holda ishlab chiqdi.

Bugungi kunga kelib yuzlab tadqiqotlar o’tkazilgan, ko’plab kitob va qo’llanmalar chop etilgan, mutaxassislarni tayyorlaydigan kafedralar mavjud bo’lsa-da, muhandislik psixologiyasi oldida asosan axborot hamkorligi muammolari bilan bog’liq ko’plab yangi vazifalar turibdi.