|
Nazorat uchun savollar:
1. Kasbiy tanlov tushunchasining mohiyati yoritib bering.
2. Kasbiy tanlovga qanday omillar ta’sir etadi?
3. Kasbiy tanlov psixologik tomonining asosiy vazifalari qanday?
4. Kasbiy tanlov jihatlarini yoritib bering.
5. Odamlar muloqotida bo’lishgani sari, ular o’rtasidagi munosabatlar tajribasi ortgan sari ular o’rtasida qanday o’zgarishlar paydo bo’ladi?
6. Shaxs – ijtimoiy munosabatlar mahsuli deyilishining, asosiy sababi nimada?
7. Kasbga yo‘naltirish tizimi qanday tizimchalardan iborat?
VIII- BOB. MUHANDISLIK PSIXOLOGIYASINING KELIB CHIQISHI VA FAN VA AMALIYOTIDAGI O`RNI Muhandislik psixologiyasining fan sifatida paydo bo’lishining shart-sharoitlari.
Texnika rivojlanishi bilan ishlab chiqarish jarayonida insonning roli o’zgarib, muhandislik psixologiyasiga ehtiyoj paydo bo’ldi. Endi inson katta energiya va axborot oqimlarini, murakkab texnologik jarayonlarni nazorat qiladi, shuning uchun uning xatosining ahamiyati oshadi. Aynan iqtisodiy sabablarga ko’ra, ishlab chiqarishdagi inson omilini o’rganish va hisobga olish boshlandi. Keyinchalik psixologlar insonni va uning manfaatlarini tadqiqot markaziga qo’yish, insonni texnikaga emas, balki texnikani insonga moslashtirish zarurligi haqida gapira boshladilar. Mustaqil ilmiy fan sifatida muhandislik psixologiyasi XX asrning 40-yillarida shakllana boshladi, ammo inson va texnikani birgalikda o’rganish zarurligi haqidagi g’oyalar XIX asrda paydo bo’lgan.
1880 yilda D. I. Mendeleev havoda uchadigan qurilmalarni loyihalashda ushbu apparat “hammabop va qulay” chiqishi uchun insonning antropometrik xususiyatlarini hisobga olish kerakligini aytgan.
Mamlakatimizda aviatsiya uchun uchuvchilarni tanlashda dunyoda birinchi marta 1882 yilda Rossiya meteorologi M. A. Rixachev tomonidan shakllantirilgan psixologik mezonlardan foydalanilgan. Aeronavtga idrok etishning tezkorligi, ehtiyotkorlik, hushyorlik, ruhiy holatning mavjudligi zarur. Kasbiy tanlov dunyoda birinchi marta Rossiyada paydo bo’lgan og’ir, ko’p motorli samolyot uchuvchilari uchun juda muhim edi.
XIX asrda I.M. Sechenov mehnat faoliyatini ratsionalizatsiya qilish ta’limotining nazariy asoslarini ishlab chiqdi. Mehnat ko’nikmalarini shakllantirishni o’rganib, faol dam olish tushunchasini ishlash qobiliyatini asrashning eng yaxshi vositasi sifatida kiritdi. U “Ish kuni uzunligini belgilashning fiziologik mezonlari” (1897), “Insonning ish-harakatlarida asab tizimining ishtiroki" (1900) va boshqa asarlar yozgan.
Shu bilan birga, G’arbda, birinchi bo’lib Amerika Qo’shma Shtatlarida ishchilar mehnatini samarali qilish yo’llarini o’rganish boshlandi. Aynan shu erda insoniy-texnik fanlar paydo bo’ldi va rivojlandi, ularning rus fanidagi analoglari muhandislik psixologiyasi va ergonomika sifatida tanildi.
Bu sohada eng muhim nazariyalardan biri F. U. Teylor tizimidir. 1895 yilda F. U. Teylor mehnatni tashkil qilish bo’yicha o’zining dunyoga mashhur tadqiqotlarini boshladi. Uning dastlabki tajribalari inson uzoq vaqt davomida ish qobiliyatini yo’qotmaslik uchun turli o’lchamdagi belkuraklarda qancha temir rudasi yoki ko’mir ko’tarishi mumkinligi haqidagi masalani echishga qaratilgan edi (sinchiklab o’lchashlar natijasida eng maqbul og’irlik aniqlandi – 21 funt). Keraksiz, ortiqcha harakatlarni yo’qotish orqali ishchining ishini oqilona tashkil etish mumkin, degan fikr unga tegishli. Buning uchun ishning maqbul sur’atini tanlash kerak. Shu bilan birga, u yana bir muhim xulosaga keldi: nafaqat ish vaqtini, balki dam olish vaqtini ham belgilash lozim.
F. U. Teylorning mehnatni ilmiy tomondan tashkil etish tizimi bir qator asosiy qoidalarni o’z ichiga olgan: ishlab chiqarishning ilmiy asoslari, xodimlarni ilmiy tomondan tanlash, o’qitish va mashq qildirish, ish boshqaruvchilar va ishchilar o’rtasidagi o’zaro hamkorlik ishlarini tashkil etish. Boshqa savollar ham o’rtaga tashlangan: asbobni ishchiga moslashtirish, kasbiy tanlov va boshqalar. F.U. Teylor ishlab chiqarish jarayoni elementlarini ilmiy tomondan o’rganish uchun aniq talablarni kiritdi: butun jarayonning minimal qismlarga bo’linishi, bu elementlarning barchasini va ular mavjud bo’lgan sharoitlarni kuzatish va qayd etish, bu elementlarni vaqt va kuchning sarflanishiga qarab aniq o’lchashdir. Buning uchun u birinchilardan bo’lib ish harakatlarini bajarish xronometrajidan foydalandi.
1903 yilda G’arbda yangi nazariya – psixotexnika paydo bo’ldi. Bu atamani V. Shtern taklif qilgan, G. Myunsterberg esa nazariyaning asoschisidir.
Bu yo’nalish G’arbda juda keng tarqaldi va 1939 yilgacha sakkizta xalqaro konferentsiya o’tkazildi. Psixotexnikaning eng muhim vazifasi kasbiy tanlovni testlar yordamida o’tkazish hisoblangan (1914 yildan boshlab kadrlarni tanlash bo’yicha test tizimlari ishlab chiqarila boshlangan). Psixotexnika kasbiy faoliyatning ma’lum bir turi uchun tug’ma qobiliyatlar haqidagi g’oyadan kelib chiqqan. Odamlarning individual xususiyatlarini o’rganib, psixotexnika mutaxassislari kasbiy tanlov orqali mehnatni oqilona tashkil etishga harakat qildilar.
1918 yilda V. M. Bexterev mehnatning shaxsga ta’siri o’rganiladigan Miya va aqliy faoliyatni o’rganish institutida mehnat laboratoriyasini tashkil etdi. 1920 yilda V. I. Leninning tashabbusi bilan Markaziy mehnat instituti ochildi. XX asrning 20-yillarida rossiyaada korxonalarda psixotexnika laboratoriyalari tashkil etildi.
Psixotexnika rossiyaaga kirib, biroz o’zgardi. Kasbiy tanlov bilan bir qatorda olimlar ba’zi xususiyatlarni boshqalari bilan qoplash imkoniyatlarini, ish joyini tashkil qilish, aviatsiya asboblari shkalalarini ratsionalizatsiya qilish va boshqalarni o’rganib chiqdilar. Psixotexnikada mehnat faoliyatini o’rganishga har tomonlama yondashish g’oyasi oldinga surildi. Mahalliy psixotexnika mutaxassislari texnik qurilmalarni ishlab chiqish (klaviaturada harflarning joylashuvi), kasbiy tanlov, samolyot kabinasidagi asboblar shkalalarini ratsionalizatsiya qilish bilan shug’ullanadilar (S. G. Gellershteyn, I. N. Shpilreyn, N. V. Zimkin).
Masalan, A. A. Tolchinskiy kalish ishlab chiqarish bo’yicha “Qizil uchburchak” fabrikasida texnik nazorat xodimlari uchun psixologik trening o’tkazgan. Faoliyat tahlili o’tkazilgan, uni amalga oshirish uchun zarur bo’lgan psixofiziologik fazilatlar ochib berilgan.
A. K. Gastev o’qitish va mehnat faoliyatining oqilona usullarini standartlashtirish, mehnatni o’rnatish kontseptsiyasini ishlab chiqish bilan shug’ullanadi.
Yu. I. Shpigel, L. I. Seletskaya va V. V. Chebisheva po’latning sifatini po’lat erituvchilar tomonidan farqlash funktsiyasini takomillashtirishni o’rganishdi. Ular po’lat tarkibini vizual aniqlash sifatini yaxshilaydigan maxsus jadvallar yordamida rang ajratish funktsiyalarini mashq qildirish metodikasini taklif etdilar.
N. A. Bernshteyn metro poezdi haydovchisining ish joyini o’rgangan. N. A. Eple uchuvchining asboblar panelidagi aviatsiya indikatorlari bilan shug’ullangan.
Ushbu tadqiqotlar kelajakda muhandislik psixologiyasining rasmiy “tug’ilishi” yo’l ochdi.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
