Z. N. Yulchiyeva kasbiy psixologiya

3.Motivlar va ularning mutaxassislar tayyorlashga ta’siri 
Zamonaviy mutaxassislar oldiga qo‘yiladigan eng muhim 
masalalardan biri — malakali kadrlar sifatida o‘zligini, o‘z 
qobiliyatlari, 
intellekti, 
shaxsiy 
fazilatlarini 
bilgan 
tarzda 
atrofdagilar mehnatini oqilona tashkil etish va ijtimoiy foydali 
mehnatning barcha sohalarida iqtidorli kasb sohibi sifatida faoliyat 
ko‘rsatishdir. Bu o‘rinda inson ruhiyati qonunlarini o‘rganuvchi 
psixologiya fanining o‘rni benihoya katta. Yosh avlodni yangi 
ta’lim standartlari asosida, jahon talablariga javob beruvchi 

---

99 
mutaxassislar qilib tarbiyalash OO‘Yu da ta’lim olayotgan yoshlar 
uchun yangi darsliklar, o‘quv qo‘llanmalar, ma’ruza matnlar 
tayyorlashning ham yangicha usullari talab etilmoqda. Yangi 
pedagogik texnologiya usullarini mukammalashtirish va amaliyotga 
tatbiq etish davr talabidir. 
Shu o‘rinda ta’kidlash lozimki, oldimizda hozirgi kunda 
oliygohlarda talabalar bilim olishlari uchun, sohani chuqur 
egallashlari uchun barcha imkoniyatlarni yaratish vazifalari turibdi. 
Gap fikr yuritish operatsiyalarini faollashtirish, aqliy faoliyatni 
faollashtirish xususida borar ekan, biz eng avvalo, e’tiborni 
talabalarning yo‘nalganligini aniqlashga qaratishimiz lozim. 
Yo‘nalganlik shaxsning atrof-muhitda ro‘y berayotgan voqea, 
hodisalarga nisbatan munosabatlar majmui bo‘lib, faoliyat sifatini 
belgilab beradi. 
Xatti - harakatlar tuzilishining shakllanishiga ta’sir o‘tkazadi 
(yangi ehtiyojlar, maqsadlar, motivlar). Bu o‘rinda ustanovkalar 
ham alohida ahamiyatga ega. O‘qish-bilim olish faoliyati shaxs 
kamolotida muhim ahamiyatga ega va chuqur muammo kasb etadi. 
Bu shunday faollikki, uning jarayonida bilimlar, malaka va turli 
ko‘nikmalar o‘zlashtiriladi. Faoliyat turlari o‘z-o‘zidan ro‘y 
bermaydi. Shaxsning jamiyatdagi ijtimoiy xulqi va o‘zini qanday 
tutishi, egallangan mavqei ham sababsiz, o‘z-o‘zidan ro‘y bermaydi. 
Faoliyatni amalga oshrish va shaxs xulq-atvorini tushuntirish uchun 
psixologiyada «Motiv» va «Motivatsiya» tushunchalari ishlatiladi. 
«Motivatsiya» tushunchasi «Motiv» tushunchasidan kengroq 
ma’noga ega. Motivatsiya – inson xulq-atvori, yo‘nalishi va 
faolligini tushuntirib beruvchi psixologik sabablar majmuini 
bildiradi. Bu tushuncha u yoki bu shaxs xulqini, ya’ni «nega?», 
«nima uchun?», «nima maqsadda?», «qanday manfaat yo‘lida?» 
degan savollarga javob qoldirish – motivatsiyani qidirish demakdir. 
Shaxsning jamiyatda odamlar orasida xulqi va o‘zini tutish 
sabablarini o‘rganish tarbiyaviy ahamiyatga ega bo‘lib, masalani 
yoritishning ikki jihati farqlanadi. 

---

100 
1. Ichki sabablar, ya’ni xatti-harakat egasining subyektiv 
psixologik xususiyatlari nazarda tutiladi (motivlar, ehtiyojlar, 
maqsadlar, mo‘ljallar, istaklar, qiziqishlar va h.k.). 
2. Tashqi sabablar — faoliyatning tashqi shart-sharoitlari va 
holatlar. Ya’ni bular ayni aniq holatlarning kelib chiqishiga sabab 
bo‘ladigan tashqi stimullardir. Shaxs xulq-atvorini ichki psixologik 
sabablar tufayli boshqarish odatda shaxsiy dispozitsiya deb ham 
ataladi. Ular shaxs tomonidan anglanilishi yoki anglanmasligi 
mumkin. Ba’zan shunday bo‘ladiki, shaxs o‘zi amalga oshirgan ishi 
yoki o‘zidagi o‘zgarishlarga nisbatan shakllangan munosabatning 
haqiqiy sababini o‘zi tushunib yetmaydi. «Nega?» degan savolga 
«o‘zim ham bilmayman», deb javob beradi. Bu anglangan dispozit-
siyalar yoki ustanovkalar deb ataladi. Agar shaxs biror sohaga, 
kasbga qiziqib, ongli tarzda, uning barcha sir-asrorlarini egallash 
uchun astoydil harakat qilsa, bunda vaziyat boshqacharoq bo‘ladi, 
aniqrog‘i, dispozitsiya anglangan, ongli hisoblanadi. Shu nuqtayi 
nazardan motiv kengroq tushuncha bo‘lib, u shaxsdagi u yoki bu 
faollik usuliga nisbatan turgan moyillik, hozirlikni tushuntirib 
beruvchi sababni nazarda tutadi. Mashhur nemis olimi Kurt Levin 
motivlar muammosi ayniqsa, shaxsdagi ijtimoiy xulq motivlari 
borasida katta, keng qamrovli tadqiqotlar olib borib, shuni aniqla-
diki, har bir odam o‘ziga xos tarzda u yoki bu vaziyatni idrok qilish 
va baholashga moyil bo‘ladi. Bu baholar turlicha xarakterga ega. 
Bundan tashqari, bir shaxsning o‘zi ham o‘zidagi holat, 
kayfiyatga qarab bir xil vaziyatni alohida hollarda turlicha idrok 
qilishga moyil bo‘larkan. 
Shuning uchun ham odamning ayni paytdagi real harakatlarni 
o‘sha ma’lum sharoitdagi ichki va tashqi stimullarga uning bergan 
bahosi yoki reaksiyasi sifatida qaramay, balki shunga o‘xshash 
holatlarni idrok etishga ichki bir hozirlik — dispozitsyaning 
mavjudligi bilan tushuntirish to‘g‘riroq bo‘ladi. Shu ma’noda shaxs 
faolligining motivatsiyasi turli sharoitlarda orttirilgan tajribaga 
tayangan, ongli tahlillar, hattoki ijtimoiy tajriba me’yorlarining 
ta’sirida shakllanadigan sabablar majmuasini o‘z ichiga oladi.