Z. N. Yulchiyeva kasbiy psixologiya

Nazorat uchun savol va topshiriqlar 
 
 
1. Kasb tanlashga yo‘llashning psixologik jihatlarini 
tushuntiring.
2. Kasb tanlashga yo‘llashning mohiyati va mazmunini izohlab 
bering.
3. Kasb tanlashga yo‘llash asoslari to‘g‘risidagi ta’limot, fan, 
texnika va ijtimoiy taraqqiyot, kasbni to‘g‘ri tanlashning ahamiyati, 
kasbga bo‘lgan qiziqishni shakllantirish mazmunini tushuntiring.
4. Professiogramma nima?
5. Kasb qanday tanlanadi?
6. Kasblar tavsifi – professiogramma nimani bildiradi?
7. Kasb tanlashga yo‘llashga qo‘yiladigan talablar va xatoliklar 
qaysilar?
8. Psixologiyaning asosiy prinsiplari va ularning kasb tanlash 
ishlaridagi ahamiyati.
 
 
 
 
 

---

108 
V. KASBLARNING PSIXOLOGIK TAVSIFI VA UNING 
MOHIYATI 
 
Reja 
1.
Kasb tushunchasining mohiyati. 
2.
Kasblarni tizimlashtirish va kasb tipologiyasi. 
3.
Kasbiy shakllanish jarayonida shaxs taraqqiyoti. 
1.
 
Kasb tushunchasining mohiyati 
 
Kasbshunoslik adabiyotida kasb tushunchasining tavsifi 
xilma-xil talqinda keltiriladi. Jumladan, kasb-maxsus tayyorgarlik 
va ish tajribasi natijasida ma’lum bir sohada kasbiy faoliyatni 
amalga oshirish uchun nazariy bilimlar majmuasini, amaliy 
ko‘nikma va malakalarni egallagan, unga jismoniy imkoniyat, aqliy 
qobiliyat va yuridik huquqlarni ta’minlovchi insoniy mehnat 
faoliyatining (mashg‘ulotining) turidir.
Lug‘aviy jihatdan kasb yoki - kasb qilmoq kabi so‘z va 
tushunchalar arab tilidan kirib kelgan bo‘lib, (kasaba) fe’lining 
o‘zagi hisoblanadi. Arab tilidagi kasaba so‘zi qo‘lga kiritmoq, ishlab 
topmoq, qozonmoq, biror ishni bajarmoq, qandaydir foyda-
manfaatga erishmoq, yutuqqa ega bo‘lmoq kabi ma’nolarni 
anglatadi. Kasb bir xil faoliyat bilan shug‘ullanuvchi kishilarni 
birlashtiradi. Bu faoliyat ichida ma’lum aloqalar va axloq normalari 
o‘rnatiladi. E.A.Klimov o‘z ishlarida kasb tushunchasiga 
quyidagicha ta’rif beradi: “Kasb – jamiyat uchun zarur va qadriyatli 
soha bo‘lib bunda insondan jismoniy va ruhiy kuch talab etadi” bu 
kuchlar unga sarflangan mehnat o‘rniga yashashi va rivojlanishi 
uchun muhim vositalar omili sifatida namoyon bo‘ladi. Bu ta’rifni 
yanada batafsil yoritirib, kasb bu – kasbiy faoliyatning sifatli tarixiy 
rivojlanuvchi tizim va shaxsning o‘zini namoyon etish sohasi deb 
ta’riflaydi.
V.G.Makushinning fikricha, kasb – bu shunday faoliyatki, 
uning yordamida shaxs jamiyat hayotida ishtirok etadi va uning 

---

109 
yashashi uchun moddiy vositalar asosiy manbasi bo‘lib xizmat 
qiladi. Mavjud ta’riflarni umumlashtirib, kasb tushunchasiga quyi-
dagicha zamonaviy ta’rif beramiz. Kasb mehnat faoliyatining paydo 
bo‘lgan shakli bo‘lib, texnika va texnologiyalarning rivojlanishi 
jarayonida mazmunan va shaklan o‘zgarib boradi, ularni bajarish 
uchun inson albatta ma’lum kasbiy kompetensiyalarga, maxsus 
qobiliyatlar va muhim kasbiy sifatlarga ega bo‘lishlari kerak.
Kasbshunoslik nazariyasida “kasb” va “mutaxassislik” tushun-
chalari farqlanadi. Kasb mutaxassislikka ko‘ra kengroq tushuncha 
bo‘lib, kasbiy salohiyatidan tashqari, uning muhim sifatlari - 
ijtimoiy - kasbiy salohiyat, kasbiy avtonomiya, o‘zini nazorat qilish, 
guruhli mezonlar va qobiliyatlar hisoblanadi. Kasb odatda yaqin 
mutaxassisliklar guruhini birlashtiradi. Masalan, kasb shifokor; 
mutaxassisliklar - terapevt, pediatr akulist, urolog, va hokazo. Kasb 
– muhandis; mutaxassisliklari - konstruktor, texnolog, metallurg va 
hokazolar.
Mutaxassislik – kasbiy ta’lim, tayyorgarlik yo‘li bilan ish 
jarayonidagi maxsus bilimlar, ko‘nikma va malakalar kompleksi 
bo‘lib, ular u yoki bu kasb doirasida ma’lum faoliyat turini bajarish 
uchun zaruriy hisoblanadi. Shunday qilib, mutaxassislik - kasb 
ichdagi kasbiy faoliyat turi bo‘lib, u shaxsiy yutuqlarga yoki o‘ziga 
xos vaziyatlar orqali umumiy natijalarga erishishga yo‘naltirilgan 
bo‘ladi.
Kasb, mutaxassislik tushunchalari bilan bir qatorda ixtisoslik 
tushunchasi ham keng qo‘llaniladi. Ixtisoslik – birorta kasb 
doirasida ma’lum bir faoliyat turi uchun maxsus tayyorgarlik va ish 
tajribalari bilan erishilgan zaruriy bilimlar, ko‘nikma va malakalar 
majmuasi.
Kasbga oid tadqiqotlarni yoritishda “kasbiy shakllanish”, 
“kasbiy tayyorgarlik” kategoriyalarini tadqiq etish maqsadga 
muvofiq. Dastlab kasbiy shakllanish jarayonining pedagogik jihatla-
rini shaxs rivojlanish jarayonidan farqlab olishga e’tibor qaratildi.
Birinchi holatda, kasbiy shakllanish shaxs rivojlanish 
shakllaridan biri, ikkinchidan esa, kasbiy shakllanish shaxsni 
rivojlantirish (mustaqil ta’lim va o‘z-o‘zini rivojlantirish 

---

110 
jarayonlarida) vositasida sifatida qaraladi. Har ikki jihat o‘rtasida 
«bir butun - qism» ko‘rinishdagi tarbiya, ijtimoiylashuv kabilardan 
iborat. Kasbiy shakllanish uchun nafaqat muayyan kasbga yoki 
faoliyat sohasiga qiziqish, balki ushbu faoliyat turiga layoqatning 
mavjud bo‘lishi ham talab etiladi.
O‘rganilgan barcha metodik xarakterga ega bo‘lgan ilmiy 
izlanishlar va tadqiqotlarda kasbiy shakllanish ongli ravishda kasb 
tanlashda muhim ahamiyat kasb etishi ta’kidlangan.
Ayrim mualliflar, shu jumladan, D.N.Arziqulov o‘quvchi-
larining kasbiy shakllanish jarayonini tabaqalashtirilgan ta’lim 
tizimining tarkibiy qismi sifatida e’tirof etadi. Ushbu tadqiqotlarda 
kasbiy yo‘naltirilganlikni shakllantirish maqsadida tabaqalash-
tirilgan ta’limning tuzilmasi va mazmunini tashkillashtirish muam-
molari, tabaqalashtirilgan ta’limning kasb tanlash motivatsiyasiga 
ta’siri qarab chiqilgan.
Kasbiy 
faoliyatning 
samaradorligini 
shartlaridan 
biri 
mutaxassisning kasbiy tayyorligi hisoblanadi. Kasbiy tayyorgarlik 
deganda, uning ruhiyati va jismoniy sog‘lig‘i hamda holati, undagi 
mavjud sifatlarning bajarayotgan faoliyati talablariga mosligi 
darajasi tushuniladi. Mashhur rus psixologi K.K.Platonov 
mutaxassisning kasbiy tayyorligi bu o‘zining muayyan kasbiy 
faoliyatini bajarishga qodir va tayyorgarlik ko‘rgan deb hisoblovchi 
va uni bajarishga intiluvchi shaxsning subyektiv holatidir deb 
hisoblangan. Mutaxassisning kasbiy tayyorligi murakkab ko‘p 
darajali va ko‘rinishli tizimli psixik shaklga ega bo‘lib, birinchi 
navbatda odamning shaxsiy ko‘rinishi asosiy o‘rin egallaydi. Shu 
bilan birga, kasbiy tayyorgarlik mutaxassisda kerakli darajada 
jismoniy sog‘liqni kasbiy faoliyat uchun zarur bo‘lgan jismoniy 
sifatlar shakllanganligi va rivojlanganligini talab qiladi. Chunki har 
qanday kasbiy faoliyat insonning qandaydir kuch jismoniy energiya 
sarflashini ko‘zda tutadi. Mutaxassisning kasbiy tayyorgarligida 
ikkita o‘zaro bog‘liq bo‘lgan tomonlarni ko‘rsatish maqsadga 
muvofiq. Bu o‘zaro bog‘liq tomonlar psixologlar M.I.Dyachenko va 
A.M.Stolyarenkolar tomonidan ishlab chiqilgan bo‘lib ular 
quyidagilardan iborat:

---

111 
1. Shaxsning kasbiy faoliyatga dastlabki salohiyatli tayyorligi 
mutaxassisning bu tayyorligi quyidagilardan iborat bo‘ladi, ya’ni 
statik komponentlar kasbiy faoliyatning psixik asoslari, bilim, 
ko‘nikma, malakalar kasb uchun muhim hisoblangan, shaxsning sifat-
lari uning munosabati, mazmun va qadriyatlari, afzalliklari hamda 
umuman shaxsning zarur bo‘lgan kasbiy imkoniyatlari darajasi;
2. Shaxsning kasbiy faoliyatga bevosita ayni vaqtdagi tayyor-
ligi. Mutaxassisning kasbiy tayyorligining ushbu tomoni tezkorligi, 
o‘zgaruvchanligi, har qanday holat va sharoitda aniq masalalarni 
yechish, mutaxassisning ruhiy va jismoniy holati, jamoadagi ma’na-
viy psixologik muhitga bog‘liqligi bilan ifodalanadi. Mutaxas-
sisning bevosita psixologik tayyorgarligi dastlabki tayyorgarlikni 
faollashtirish natijasi sifatida ishtirok etadi. Mutaxassisning kasbiy 
faoliyatga dastlabki salohiyatli tayyorligi bevosita ayni vaqtdagi 
tayyorligining asosi hisoblanadi.