Z. N. Mamarajabova ona tili o’qitish maxsus metodikasi

I .5-§. Eshitishda nuqsoni bо‘lgan bolalar maktabida ona tiliga о‘qitish jarayonida pedagogik texnologiyalarni qо‘llash

Eshitishda nuqsoni bо‘lgan bolalar maktabida ona tiliga о‘qitish jarayonida pedagogik texnologiyalarni qо‘llash о‘qitishga о‘ziga xos bо‘lgan yangicha yondashuv (innovatsiya)dan iborat bо‘lib, о‘yin usullarini ta’lim tizimi, dars

jarayonida tatbiq etilishi muhim va samarali natija beradi. Yangi pedagogik texnologiyalarni maxsus maktab ta’lim tizimiga kiritish, tatbiq etish, qiziqarli usullardan foydalanish, о‘zining samarasini bermokda. Zamonaviy pedagogik

texnologiyalar hozirgi kunda maxsus maktab uchun о‘quv jarayonining zaruriy va asosiy komponentiga aylanib bormoqda. Chunki pedagogik texnologiya

о‘qitishga о‘ziga xos yangicha yondashuvdan iborat bо‘lib, о‘yin yangicha, ilg‘or, shu bilan birga samarador usullarini ta’lim tizimiga dars jarayonida tatbiq etilishi muhim ahamiyat kasb etadi.

Eshitishda nuqsoni bо‘lgan bolalar og‘zaki nutg‘ini muloqat quroli sifatida shakllantirishdan ilg‘or pedagogik texnologiyalaridan foydalanish zarurati interaktiv usullarning samaradorligini, kerakli bilim va kо‘nikmalar egallashda ahamiyatli ekanini dalillamokda¹⁵.

Ta’limni motivlash о‘quv faoliyatini tashkil qilishda muhim ahamiyat kasb etadi. U tafakkur faollashishiga, tanqidiy mushoxada qilishga, nutqning

15. 
    M. Marschark, Harry G.Lang, John Albertini - Educating deaf students - Oxford University Press, 2006, 83p
    

46
rivojlanishiga, u yoki bu vazifani bajarishga qiziqish uyg‘otadi. Eshitishda nuqsoni

bо‘lgan bolalarning qiziqish va qobiliyatlarini faollashtirish, ularning yangi materialni о‘rganishga bо‘lgan ehtiyojlarini qondirishda maqsadga erishishni ta’minlovchi ta’lim usullari kuchli motivlashtiruvchi omildir.

Hozirgi vaqtda eshitishda nuqsoni bо‘lgan bolalarning nutqini о‘zaro muloqotlar orqali rivojlantirishda shaxsiy munosabatlarni hisobga olgan holda

о‘qituvchi va о‘quvchilar guruhi (о‘qituvchi-о‘quvchi, о‘quvchi-о‘quvchi) faoliyat kо‘rsatishlari zarurligi ma’lum. Chunki guruhdagi faoliyatlar о‘quvchi shaxsiga

ijobiy ta’sir kо‘rsatadi. О‘zaro muloqot Eshitishda nuqsoni bо‘lgan bolalarda fikr almashish va sо‘zlashuv malakasini shakllantirishga imkon yaratadi.

Eshitishda nuqsoni bо‘lgan bolalar shaxsiy sifatlari shakllanishida, nutqiy rivojlanishni va nutqiy muloqotni amalga oshirishda interfaol о‘yinlarning ahamiyati katta. Ma’lumki, rolli о‘yinlar obyektiv olamdagi inson amaliy faoliyatini shartli ravishda aks ettirishda, ta’lim samaradorligini oshirishda muhim ahamiyat kasb etadi.

Rollarga asoslangan о‘yinlar Eshitishda nuqsoni bо‘lgan bolalar nutqini faollashtiradi va motivlashtiradi. О‘yin о‘quvchilarning tabiiy va sevimli faoliyatidir.

Shuning uchun ta’lim-tarbiya berish, ularni			amaliyotda qо‘llash kо‘nikmalarini hosil
qilishda	mashg‘ulotlarni yosh hususiyatlariga			muvofiq	о‘yin	tariqasida
uyushtirishga e’tibor		berilmokda. Haqiqatan ham, bola har kanday mashg‘ulotga
qaraganda, о‘yinga tez intiladi va qiziqadi.
Rollarga asoslangan о‘yin ta’lim usuli sifatida о‘quvchilarni uyushtiradi va
bilim imkoniyatlarini		kengaytirib, shaxs	sifatida	shakllantiradi. Rolli		о‘yinlar
bolaning	erkin fikrlashi, suhbatdoshiga		nimanidir aytishi,		sо‘rashi, isbot

qilishi, tushuntirishiga imkoniyat yaratadi. Dialogdan farkli ravishda, rolli о‘yinlar nimaga (motiv) va nima uchun (maqsad, sabab) kabi savollarga javob beradi.

Shunday qilib, о‘yinda qatnashayotgan о‘quvchilarning asosiy diqqatini suhbat mazmuniga qaratadi. О‘quvchilar о‘yin jarayonida suhbatni boshlash,

suhbatdoshi nutqini labidan, imo-ishoralaridan о‘qish, savollar berish, savollarga javob berish kabi malakalarni egallaydilar.

О‘quvchilar о‘yinni aniq maqsadga yо‘naltirgan holda amalga oshirsa, kutilgan natijaga erishishi mumkin.

Rolli о‘yin о‘quvchilar guruhi tomonidan qiziqib qabul qilingan, ularga tanish bо‘lishi kerak. Oldindan har bir obrazni izohlab berish lozim. О‘quvchi о‘yin jarayonida ikkilamchi darajali rollarda ishtirok etishi mumkin, lekin bosh rolda emas. Chunki bu holda rolli -о‘yin ta’limning an’anaviy usullaridan biriga aylanib qoladi. Muloqotda yо‘l qо‘yilgan kamchiliklarni о‘yin jarayonida emas, balki undan keyin muhokama qilish maqsadga muvofiqdir. Bolalar nutqini rivojlantirish davomida

mustaqil	fikrlashga, izlanuvchanlikka		va	umumlashtirishga undovchi usullarni
qо‘llash	muhim ahamiyatga ega. О‘quvchilarni				yangi	material	bilan
tanishtirishda,		oldin о‘zlashtirilgan	bilimlarni		mustahkamlashda, ularning sо‘z
boyligini	oshirish va tafakkurini rivojlantirishda didaktik					о‘yinlardan foydalanish
mumkin.	О‘quvchilarga individual		yondoshib, mos topshiriq berish ularning
qobiliyatini о‘stirishni ta’minlaydi. О‘quvchilar					diqqatini	topshiriqning	eng
muhim	va	murakkabroq jihatlariga		qaratish,	ularni belgilariga qiziqishlarini
			47

oshirish joiz. Bu ulardagi ijodkorlik		hususiyatlarini			rivojlantiradi.	Ta’kidlash
joizki, soddalik, bir xillik, hoxishsiz	takrorlashlar bolalarni toliqtirib, befarq qilib
qо‘yadi. Uyin davomida «Kim tez	bajaradi?» - deb faolliklarini oshirish ularda
qiziqish uyg‘otadi. Shuningdek, topshiriqlarni			bajarishda		bolalar g‘olib chiqish,
boshqalardan orqada qolmaslik, ularni bajarishga qodir ekanini kо‘rsatish hissi							bilan
harakat qiladilar.
Quyida shu maqsadga yо‘naltirilgan		bir	necha	usullarni keltirib		о‘tamiz.
Eshitishda nuqsoni bо‘lgan	bolalar og‘zaki			nutqini shakllantirish,			о‘zaro

bog‘lik gaplardan matn tuzish malakasini hosil qilish, erkin fikr yuritish, munosabatini bemalol bayon qilishga о‘rgatish uchun R.Djonson, D. Djonson usuli uch-tо‘rt о‘quvchining bir vazifani bajarishga asoslangan usul-nihoyatda samaralidir.

Masalan, sinfdagi bir о‘quvchi qura tanlash yо‘li bilan tanlanadi. Sinf о‘quvchilari muayyan qoidaga kо‘ra (soniga kо‘ra, ihtiyoriga kо‘ra) ikkiga bо‘linadi, har bir о‘quvchi bir bо‘lak qog‘ozga ta’rifga asoslangan bir jumla yozadi. Bir guruh о‘quvchilari ijobiy baho, ikkinchi guruh о‘quvchilari salbiy baho berishadi. Masalan: Nafisa a’lochi о‘quvchi. Nodira jaxldor о‘quvchi va shu kabi. Har bir guruhdan bir о‘quvchi oqlovchi, qoralovchi vazifasida chiqadi. Har ikki guruh о‘quvchilari raqib guruhga xos fikrining aksini isbotlashga urinadilar.

О‘qituvchi о‘quvchilarga topshiriq mohiyatini tushuntirishda og‘zaki-daktil va

imo-ishora nutqidan foydalanadi. Agar Eshitishda nuqsoni bо‘lgan о‘quvchi topshiriqni og‘zaki nutq vositasida bayon etishga qiynalsa, imo-ishora yoki daktil nutqi vositasida bayon etadi, sо‘ng о‘qituvchi о‘quvchini vazifani og‘zaki nutq vositasida bajarishga undaydi.

Eshitishda nuqsoni bо‘lgan bolalar og‘zaki nutqini shakllantirishda Sinkveyn metodini qо‘llash samarali natija beradi. Buning uchun quyidagi sxema beriladi va uni tо‘ldirish sо‘raladi:

____________________________Mavzu (ot)

____________________________Belgi(sifat)

____________________________Harakat(fe’l)

____________________________ Mavzuga oid jumla

Sxema quyidagi tartibda tо‘ldirilishi shart:

• 
  muayyan mavzu о‘qituvchi tomonidan beriladi yoki о‘quvchilar tomonidan tanlanadi;
  

• 
  mazkur mavzuni xarakterlovchi ikki sifat sо‘z turkumiga oid sо‘z tanlash taklif etiladi;
  
  • 
    mavzu mohiyatini ifodalovchi uchta fe’l topiladi;
    
  • 
    mavzuga ta’luqli gap tuziladi;
    

Namuna:
О‘qituvchi

48

aqilli, mehribon,

о‘qitmoq, о‘rgatmok, tarbiyalamoq

О‘qituvchilaringizni xurmat qiling.

Ushbu usul maxsus maktab о‘quvchilarini mustaqil ijodiy ishlashga, о‘z fikrlarini erkin bayon qilishga undaydi hamda og‘zaki, yozma nutqini rivojlantiradi.

Eshitishda nuqsoni bо‘lgan bolalar sо‘zlashuv nutqini rivojlantirishi jarayonida quyidagi usul ijobiy natija beradi: «1» dan «10» gacha raqam yozilgan qog‘oz bо‘laklari о‘qituvchi stoliga qо‘yiladi yoki qо‘lida bо‘ladi. О‘qituvchi о‘quvchilariga «omadini sinab kо‘rishini taklif etadi. Qaysi о‘quvchiga necha rakami chiqsa, shunga sodda gap tuzish kerak. Muhimi, ikki va undan katta raqam chiqqan bо‘lsa, mazmunan о‘zaro bog‘lik matn tuzish kerak. Mavzu erkin. О‘quvchilar tomonidan tuzilgan gaplar tashigan ma’no xususiyatlari ham aniqlanishi zarur.

Eshitishda nuqsoni bо‘lgan bolalar yozma bog‘langan nutqini rivojlantirish, о‘quvchilarni qiziqtirish va e’tiborini bir nuqtaga jalb etish uchun kuyidagi topshirik beriladi. О‘quvchi yonida о‘tirgan sherigiga о‘z tilaklarini bildirishi kerak. Bu topshiriq shaklini biroz о‘zgartirish mumkin. Ota-onasiga, boshka mamlakatda yashovchi dо‘stiga maktub yozish topshiriladi. Bunda, albatta xat matnida kо‘llangan gaplarning mazmuniy xususiyatlari aniqlanishi lozim bо‘ladi.

Eshitishda nuqsoni bо‘lgan bolalar og‘zaki nutqini muloqat quroli sifatida shakllantirishda klaster metodi unumli ekanligini alohida ta’kidlab о‘tish zarur. Klaster metodi umuman bir tushunchaga oid turli tushunchalarni birlashtirib tasavvur hosil qilish imkonini beradi. Masalan, о‘kuvchilarga muayyan tushunchani berib, uning sifatlovchilarini aniqlash topshirilishi mumkin. «О‘zbekiston qanday davlat?» sо‘rog‘i «mustaqil», «boy», «xuquqiy», «buyuk», «ilg‘or», «yetakchi», «demokratik), «obod» kabi sifatlarni birlashtiradi. Bu sо‘zlar, shuningdek, tuzilishiga kо‘ra ham guruxlashtirilishi mumkin. Yoki о‘kuvchilarga tanish bо‘lgan asar, teatr, kino, multfilm qahramonlarini sifatlash topshiriladi. Masalan: «Zumrad va Qimmat» ertagi kahramoni Zumradga shunday ta’riflar berish mumkin; «jabridiyda», «bardoshli», «chidamli», «kuchli», «ishonuvchan», «mehribon», «gо‘zal», «g‘amxо‘r». Bu ta’riflarning nechog‘li asosli yoki asossiz ekanligi dars jarayonida baxs munozara vositasida aniqlanadi.

Biror sо‘zning har bir tovushi uchun alohida sо‘z topish taklif qilinadi.

Masalan, «odob», «oy», «dо‘st», «oyna», «bosh» kabi.

О‘qituvchining topshirig‘i bо‘yicha bir о‘quvchi yig‘ma polotnoga boshqa bolalar esa stolning chap tomoniga olma rasmini, о‘ng tomoniga pomidor yoki meva-sabzavotlarining rasmini qо‘yadidar. Ular shu narsalarga daxldor sifatlarni daktil harflar yordamida og‘zaki talaffuz qiladilar. Masalan, «olma» - «shirin», «nordon», «chо‘zinchoq», «qizil», «sariq», «dumaloq». Pomidor - «nordon», «qizil», «dumaloq», «chо‘zinchoq».

49
Sо‘ngra meva-sabzavotlarning belgi-xususiyatlarini solishtirib о‘xshash va farqli jihatlarini topadilar.
О‘qituvchi: «Tun» - deganda, о‘kuvchilar kо‘zlarini yumadilar.

«Kun» - deganda, kо‘zlarni ochib, javob beradilar. Ma’lum bir narsaning belgisini, xossasini aniqlash vazifasini beradi. Masalan, «Xushbо‘y gul», «ok

gul», «chiroyli gul», «qizil gul», «sun’iy gul» va hokazo.

О‘qituvchi polotno yoniga uchta hayvon tasviri tushirilgan rasmlarni (masalan, quyon, tulki, bо‘ri) qо‘yadi. Rasmlar yoniga ma’lum raqamlarni joylashtiradi (quyonning yoniga «4» tulkining yoniga «5» bо‘rining yoniga «6» raqami) qо‘yiladi. Shu raqamlarda kо‘rsatilgan songa muvofiq hayvonning hususiyatini sanab berish kerak. Masalan, quyon - oppoq, epchil, chaqqon, qо‘rqoq.

О‘qituvchi ikkita-uchta rasmlarni (olma, daraxt, qiz) tomondan kо‘rsatib,

shulardan birini tanlashni tavsiya etadi. О‘quvchilar rasmlardan birini tanlashgach, о‘qituvchi ular haqida qisqacha ma’lumot beradi. Bolalar narsaning belgisiga kо‘ra savol berishadi va uning nima ekanligini topadilar. Masalan,

«Kattmi», «Shirinmi?», «Dumaloqmi?»,	«Qizilmi?»,	«Yeyiladimi?”
«Kiyiladimi?» va hokazo. О‘quvchi bu savollarga faqat «Ha»		yoki «Yо‘q» deb javob
beradi.
О‘qituvchi bu kо‘rinishdagi о‘yin jarayonini tashkil		etishda о‘z faoliyatini

rejaga va qо‘yilgan maqsadga muvofiq olib borishi kerak. U mashg‘ulotga tayyorlanishi, jarayonida oldindan zarur didaktik materiallarni tayyorlashi, о‘yinni

uyushtirishni nazorat qilishi, yakunlash, baholash va rag‘batlantirish kabi barcha tadbirlarni belgilab olishi lozim. Shuningdek, bolalar shaxsiy sifatlari

shakllanishida nutqiy rivojlanishni va nutqiy muloqatni amalga oshirishda perdmet – amaliy ta’lim darslarida interfaol о‘yinlarning ahamiyati katta. Ma’lumki, rolli о‘yinlar obyektiv olamdagi inson amaliy faoliyatini shartli ravishda aks ettirishda, ta’lim samaradorligini oshirishda muhim ahamiyat kasb etadi. Rollarga asoslangan о‘yinlar bolalar nutqini faollashtiradi va mivlashtiradi. О‘yin о‘quvchilarning tabiiy va sevimli faoliyatidir. Shuning uchun ta’lim – tarbiya berish, ularni amaliyotda qо‘llash kо‘nikmalarini hosil qilishda mashg‘ulotlarni yosh xususiyatlariga muvofiq о‘yin tariqasida uyushtirishga e’tibor berilmoqda. Haqiqatan ham, bola har qanday mashg‘ulotga qaraganda о‘yinga tez intiladi va qiziqadi. Eshitishda nuqsoni bо‘lgan bolalarning nutqi va tafakkurini rivojlantirishnnig yangi usullaridan amaliyotda unumli foydalanilsa, sо‘zlashuv malakasi va madaniyatini shakllantirishda aniq maqsadga erishish mumkin. Rolliy о‘yinlar bolaning erkin fikrlashi, suhbatdoshiga nimanidir aytishi, sо‘rashi, isbot qilishi, tushuntrishga imkoniyat yaratadi. Dialogdan farqli ravishda, rllli о‘yinlar nimaga (motiv) va nima uchun (maqsad, sabab) kabi savollarga javob beradi. Shunday qilib, о‘yinda qatnashayotgan о‘quvchilarning asosiy diqqatini suhbat mazmuniga qaradi. Masalan: о‘qituvchi polotno yoniga uchta hayvon tasviri tushirilgan rasmlarni (quyon, tulki, bо‘ri) qо‘yadi. Rasmlar yoniga esa ma’lum raqamlarni joylashtiradi (quyonning yoniga “4”, tulkining yoniga “5”, bо‘rining yoniga “6” raqami) qо‘yiladi. Shu raqamlarda kо‘rsatilgan songa muvofiq hayvonning xususiyatini sanab berish kerak. Masalan: quyon – oppoq, epchil, chaqqon, qо‘rqoq.

50
Masalan: о‘qituvchi ikkita – uchta rasmlarni (olma , daraxt, qiz) orqa tomondan kо‘rsatib, shulardan birini tanlashni tavsiya etadi. О‘quvchilar rasmlardan birini tanlashgach, о‘qituvchi ular haqida qisqa ma’lumot beradi. Bolalar narsaning belgisiga kо‘ra savollar berishadi va uning nima ekanligini topadilar. Masalan, “Katami?”, “Shirinmi?”, “Dumaloqmi?”, “Qizilmi?”, “Yeyiladimi?” “Kiyiladimi?” va hakozo. О‘quvchilar bu savollarga faqat “Ha” yoki “Yо‘q” deb javob beradi.О‘qituvchi bu kо‘rinishdagi о‘yin jarayoni tashkil etishda о‘z faoliyatini rejaga va qо‘yilgan maqadga muvofiq olib borishi kerak. U mashg‘ulotga tayyorlanish jarayonida oldindan zarur didaktik materiallarni tayyorlashi, о‘yinni uyushitirishni nazorat qiilish, yakunlash, baholash va rag‘batlantirish kabi barcha tadbirlarni belgilab olishi lozim. Ta’lim tizimidagi keng qamrovli tarkibiy islohatlarni amalga oshirish ta’lim jarayonida ilg‘or pedagogik texnologiyalarni qо‘llash bilan belgilanadi. Zero, hozirgi kunda pedagogik texnologiyalar о‘quv jarayonining asosiy komponentiga aylanib bormoqda. Ta’lim jarayonida pedagogik texnologiyalardan foydalanish mashg‘ulotlarni rag‘batlantirish, qiziqarli tashkil etish bilan birga talabalarni fikrlashi doirasini, tafakkurini kengaytiradi, о‘quv materialini chuqur о‘zlashtirish imkonini yaratadi. Quyida maxsus ta’lim yо‘nalishidagi yangi pedagogik texnologiyalarga asoslangan darslar namunasini beramiz.