sub‟ektiv jihatdan munosibligi, bilish jarayonlari bilan shaxs xususiyatlarining
o„zaro mutanosibligi nazarda tutiladi. O„quvchi maktab ta‟limiga keng ma‟noda
psixologik jihatdan ob‟ektiv tayyor bo„ladi. Binobarin, uning psixikasi bilim
olishga yetarli darajada taraqqiyot bosqichiga erishadi. Ushbu yoshdagi bola o„z
idrokining
o„tkirligi, ravshanligi, sofligi, aniqligi, uning qiziquvchanligi,
dilkashligi, xayrixohligi, ishonuvchanligi, xayolining yorqinligi, xotirasining
kuchliligi bilan boshqa yoshdagi o„quvchilardan (jumladan, o„smirlardan) ajralib
turadi. Maktab ta‟limiga tayyorgarlik ko„rayotgan bolada diqqat nisbatan uzoq
muddatli va shartli ravishda barqaror ko„rinishga ega, deb hisoblash mumkin.
Diqqatning xususiyatlari (taqsimlanishi, ko„chishi, kuchi, barqarorligi, bo„linishi,
tebranishi va boshqalar) uning roli va syujetli o„yin faoliyatlarida, rasm chizish va
ko„rish, yasash mashg„ulotlarida, loy hamda plastilindan narsa yasashda, katta
yoshdagilar va tenqurlari nutqini idrok qilish va tushunishda, matematik amallarni
bajarishda, hikoya tinglash hamda shaxsan o„zi ham tuzishda bevosita namoyon
bo„ladi. Bu davrga kelib, bola o„z diqqatini muayyan ob‟ektga, narsa va
xodisalarga
yo„naltirishga,
to„plashda
va
uni
mustahkamlashda
hamda
taqsimlashda ma‟lum darajada ko„nikmani egallagan bo„lib, o„z diqqatini
boshqarish, zarur paytda, uni shaxsan tashkil qilishga intiladi. Uning xotirasi
qiziqarli ajoyibotlarga, g„aroyibotlarga boy, voyaga yetgan kishini taajubga
soladigan ma‟lumotlar va hodisalarni puxta esda olib qolish, esda saqlash, esga
tushirish imkoniyatiga egadir. Shu davrgacha bevosita kattalar rahbarligida u yoki
bu axborotlarni egallab kelgan bo„lsa, endi u o„z xohish irodasi bilan, muayyan
motivatsiyaga asoslangan holda zarur ma‟lumotlar olishga, o„z oldiga yaqqol
maqsad va aniq vazifa qo„yishga harakat qiladi. Bolaning muayyan taraqqiyot
darajasiga erishganligini uning xotirasi faolligi namoyish qiladi. U o„zining uncha
boy bo„lmagan shaxsiy tajribasiga asoslanib, she‟r, hikoya, ertaklarni esda
qoldirish uchun ularning takrorlanganligi, yod olishning qulay yo„l va usullaridan
foydalanganligi ta‟lim jarayonida unga juda qo„l keladi. Demak, u o„qish, idrok
qilish, o„zlashtirish texnikasi bilan yaqindan tanishishga erishadi.
Birinchi sinf o„quvchisi, ko„pincha yaqqol obrazli xotiraga suyangan
holda bilish faoliyatini (kognitiv holatni) tashkil etsa ham, biron bir narsani
eslashda xotiraningboshqa turlarini sira istisno qilmaydi, balki aksincha, ta‟lim
shaxsdan so„z-mantiq xotirasini taqozo qiladi, ijodiy produktiv yo„l bilan
bilimlarni egallashni talab etadi. So„z-mantiq xotirasining mavjudligi matnning
ma‟nosiga tushunib esda olib qolish jarayonining samaradorligini orttirishgakeng
imkoniyat yaratadi. Tajribalardan shu narsa ma‟lumki, bola ma‟nosiz so„zlardan
ko„ra, ko„proq ma‟nodor ilmiy tushuncha hamda atamalarni yaratish, tuzatish va
mustaxkamroq esda olib qolish xususiyatlariga ega. Uning nutqi ta‟limga
tayyorgarlik ko„rish bosqichida kattalar bilan muloqotga kirishish, o„zgalar fikrini
uqib olish va uni maqsadga muvofiq to„g„ri idrok qilish darajasiga to„la javob bera
oladi.
O„quvchi o„zi eshitgan narsalarni, voqelik to„g„risidagi ma‟lumotlarni to„g„ri
tushuna oladi, o„zida mavjud bo„lgan axborotlarni muayyan tartib bilan bayon qila
biladi, aqliy faoliyat operatsiyalaridan qrinli foydalaniladi (narsalarni taqqoslaydi,
yaqqolashtiradi, guruhlarga ajratadi).
Yuqorida yuritilgan mulohazalarga asoslangan holda shunday xulosaga kelish
mumkinki, bolalarning psixologik tayyorgarlik darajasi ta‟limni muvaffaqiyatli
uddalash, amalga oshirish uchun mutlaqo kafolot bera oladi. Bu o„rinda uning
shaxsiy xususiyatlari shakllanganligi yuzasidan ham ma‟lumot berish maqsadga
muvofiqdir. Bolada shaxsning bir qator fazilatlari va xususiyatlari yaqqol ko„zga
tashlanadi: qat‟iylik, nisbiy mustaqillik, o„z oldiga maqsad qo„ya olishlik, xulq-
atvorni ijtimoiy jamoatchilik nuqtai nazaridan baholashga intilishlik, ahd-
paymonga sodiqlik, kattalarni xurmat qilishlik, va‟daga vafo qilishlik, burch va
javobgarlik hislari kabilar. Shuning bilan birga maktab ta‟limiga tayyorgvrlik
ko„rayotgan bola o„z his tuqg„usi va ichki kechinmalarini boshqarish uquviga
egadir, hatto u o„z-o„ziga, o„z qilmishlari, nojo„ya xatti-xarakatlari, ixtiyorsiz
munosabatlarini bildiradi.
Bolani xar tomonlama psixologik tyoshirib, keyin u bilan olib boriladigan
tuzatish ishlarini kursatishi mumkin. Maktablarda " Moslashish " sinflarning
ochilishi bu muammoni xal kilishga oz bulsada imkon beradi. Psixolog tuzatish
metodlarini rejalashtiraetganda bolani maktabga moslashishga ijobiy ta‟sir
etadigan faktorlarni ya‟ni ukuvchini uzini tugri baxolashi oilada tugri
tarbiyalanishi oiladagi kelishmovchiliklarning bartaraf etilishi , tengdoshlar
orasida bolani xurmat kozonishi xisobga olish lozim. Maktab psixologining
uzlashtira olmovchi boshlangich sinf ukuvchilari bilan olib boradigan ishlari.
Uning faoliyatidagi amaliy yunalishi tashkil etiladi. Psixolog bunday ukuvchitlar
bilan olib boradigan ishining asosiy yunalishlari xakida gapirishdan oldin
uzlashtira olmaslik sabablarini kurib chikamiz. Maktabgacha yesh davrdan maktab
yoshi davriga utish ancha kiyin kechadigan davrdir. Yetti yeshdagi kiyinchilik bu
shunday keskin burulish yoshini unda maktab yoshining barcha davrlari uz
ifodasini topadi. Odatda maktabda borish bilan boglik bulgan kiyinchiliklar va
muammolar kuyidagilardan iborat:
Yangi ukuv tartibi bilan boglik bulgan kiyinchiliklar.
1.Bunday kiyinchilik kuprok maktabgacha tarbiya muassasalariga bormagan
bolalar uchun xosdir.
2.Bolaning sinf jamoasiga moslashuvdagi kiyinchilik.
Bu xolat bolalar jamoalariga yetarli darajada ishtirok etmaganlarida kuprok
uchraydi.
3. Ukituvchi bilan ukuvchi munosabatlarida yuzaga keladigan kiyinchiliklar.
4. Bolaning oilaviy sharoiti uzgarishi bilan boglik bulgan kiynchiliklar.
Bu kiyinchiliklar bola rivojlanishning yangi ijtimoiy sharoitlarida asta - sekin uz
ifodasini topadi. Psixologlar maktabdan psixogen buzilishi bolalar sinfda
ukishdagi kiyinchiliklarning asosiy xususiyatlaridan biri deb kursatadilar.
( Ruxiy omillar) ta‟siri ostida kelib chikadigan kasallik psixogen kasalligidir.
Mazkur kasallik bolaning maktabda , oilada ob‟ektiv va sub‟ektiv mavkeining
buzilishida ta‟lim tarbiya jaraenining kiyinlashuvi xamda uning shaxsda
psixogenning tarkib topishida namoen buladi. Ta‟limdagi kiyinchiliklarning
aloxida olingan sabablaridan kelib chikib ularni taxlil kilish " Uddalanilmaetgan"
materiallarni masalan, yezuv yeki ukishni bosh asos kilib olish keyin esa ularni
keltirib chikaraetgan omillarni kurib chikish mumkin. Asosiy murakkablik
shundaki, bir xil kiyinchilik ning sababi turli iboralarda turlicha bulishi mumkin.
Bolaga yendashishning eng maksadga muvofik yuli bu ta‟limning turli
boskichlarda ruy beruvchi kiyinchiliklarda bolaning funksional xolatini va
rivojlanishning shaxsiy xususiyatlarini xisobga olishdan iboratdir.Ukituvchi
bolalarda uchraydigan xar kanday kiyinchilikni uning uzlashtirishi bilan boglaydi.
Bunda bolani baxolash odatdagidek uziga xos shaklda buladi, a‟lochi demak,
yaxshi ukuvchi , olsa yomon ukuvchi. Mazkur shaklda xos choralar kurilgan.
Masalan,maktabda
yomon
uzlashtirgan
ukuvchining
ota
-
onasi
chakirtiriladi,gazablangan
ukituvchi
ularga
uz
farzandlariga
yomon
karaetganliklarini
,
yomon
tarbiya
beraetganliklarini
ular
bilan
kam
shugullanaetganliklarini aytib noliydi. Yana xam achinarlisi ukituvchi sinf
oldida yukori ovoz bilan bolani sukadi va kamsitadi. Kupchilik xatoni eng tajribali
ukituvchilar xam uzlashtirmasligi sababini ukuvchining dangasaligi, noshudligi,
tarbiyasizligi bilan baxolashga urinadilar. Ukituvachi uzlashtirmaslikning xakikiy
sabablari tugrisida kamdan kam uylaydi va tabiiyki, uni bartaraf kilishning uziga
xos chora tadbirlarini izlaydi. Shuning uchun kuyida maktab psixologining
boshlangich sinf ukuvchilari bilan amalga oshirish mumkin bulgan psixologik
tuzatish ishlarininng ayrim jixatlarini kurib chikamiz. Misol tarikasida
Ye.L.Yakovlevaning tomonidan taklif etilgan tuzatish dasturini xavola kilamiz.
Yezilgan suzlarni taxlil kilish, ulardagi xarflarni kurish uchun bolalarga dikkat
kilish uyinlari taklif kilinadi. Bu uyin asosida siinash, tuzatish testi yetadi. Buning
uchun katta shrift xarflarida bosilgan eski ertak kitoblari olinadi. Bolalarga 5 min
davomida uchragan a xarfini chizish taklif etiladi. Bunda bola 4 va undan ortik a
xarfini koldirsa yutkazadilar, agar kam koldirsa yutadilar degan shart kuyiladi.
Yutganlar ragbatlantiriladi. Uyin xar kuni uynagan ma‟kul, yutuklar natijasi esa,
bir xa ftada bir marta e‟lon kilinadi va golib takdirlanadi. TOpshirkni bir-biriga
kushni bolalarning uzlari tekshiradilar. Chunki bu yeshdagi bolalar uz ishlaridan
kura uzgalar ishiga juda kizikadilar. Shunga kura ular sezmay koldirgan xatolarga
kura ularning bir necha minut davomida dikkat e‟tiborlarini tuplagan xolatlari juda
axamiyatlidir. Najalar taxlili shuni kursatadiki,-4 xaftadan sung ukituvchining "
Dikkat -e‟tiborli bul" degan shiori bolalarda dikkatning tuplanishiga xizmat
kiladi. Uymin bilan bir vaktda bolada ona tili darsligidan ukish kursatmasi beriladi.
Bu usul Bilan suz kanday yeziladi va kanday ukilishi xakida kiesiy tushunchaga
ega buladi. Xammamiz bilamizki, ijodiy fikrlash kobiliyatini rivojlantiruvchi,
dikkatni rivojlanishiga doir mashgulotlar bulib ular ukuvchilarning uziga xos
xususiyatlarini
ya‟ni ularni dikkat-e‟tiborli bulishga , bilimlarni
mustaxkamlashga va barcha topshiriklarni bajarishga urgatadi. U mashgulotlar
kuyidagilar. "Aylanalar", " Kvadratlar" , "Uchburchaklar" anik lekin kutilmagan
uyini , sabablar tizimini tuzish", " Muammoni izlashda ziyraklik va xokazolar".
Masalan, aylanalar mashguloti. Mashgulot maksadi : ukuvchilarda ijodiy
tafakkurning tezligi, o„zgaruvchanligi va uziga xosligini shakllantirishdir.
Mashgulot uchun zarur material ok kogoz, kalam ukuvchilarga kuyiladigan talab
ya‟ni beriladigan topshirik kuyidagicha: kuyningizdagi kogozning kismiga ismi -
sharifinngiz sinfingizni yezing. Sizning vazifangiz kogozga aylanalar chizib
ularning chiga iloji boricha kuprok rasmlar chizishdan iborat. Bunda chizgan
rasmingizning tagiga nomini yezib kuying. Ukuvchilar topshirik bilan
tanishtirilgandan sung, mashgulotni olib boruvchi doskada bir ikkita aylanani
chizib ularni ichiga rasm chizadi va tagida nomini yezib kursatadilar. Masalan:
olma, soat,
mashina. Sungra bolalar topshirikni bajarishga kirishadilar va olingan natijalar
kayta ishlanadi.
Birinchi marta maktabda kadam kuyadigan birinchi sinf ukuvchilarinng
maktabga borganda maktab talablariga sharoitlariga moslashish uchun ma‟lum
vakt kerak buladi. Amalda moslashish vakti xamma bolalarda xam bir xilda
samarali utmasligi mumkin. Bolaning maktabda moslashishdagi kiyinchiliklar
fakat ota - onalar arzlardigina emas, balki ukituvchilarning ukuvchilarga beraetgan
tavsifnomalarida xam kayd etilmokda. Masalan, ota – onalar bolaning maktabga
borishi, uy vazifasini bajarishni xoxlamaetganini,uning tutkich bermasligi, juda
asabiy bulib kolganini aytishsa,ukituvchilar bu bolalarning darsda dikkatsizligida
tartibsizligida, tingdoshlari bilan tez-tez aytishib kolishlariga e‟tibor berishmokda.
Bunday bolalarda asabiy ruxiy buzilish, psixik rivojlanishda orkada kolish
vujudga keladi. Bolalar maktabda ukishga kanchalik tayyor bulmasalar,
maktabda moslashish davri shunchalik kiyin va uzok utadi. Psixologlar bolaning
maktabda ukishga tayyor deganlarida uning jismoniy, psixologik va shaxsiy
tayyorgarligini nazarda tutadilar. Ukishning dastlabki oylarida maktab
psixologining birinchi sinf ukuvchilari bilan, olib boradigan asosiy ishlari
kuyidagilardan iborat:
a) maktabga moslashishga kiynalaetgan bolalarni aniklash;
b) bu bolalarda psixologik yordam kursatish.
Bu vazifani bajarish uchun bolani maktabga moslashishdagi kiyinchilik
kursatkichlarini aniklash lozim. Kursatkichlar kuyidagicha bulishi mumkin;
1) Ukuv materialini uzlashtirishda
2) Ukituvchi talablarini bajarishda kiynalish, ukuv vazifalarini bajarishda,
ixtieriylik xususiyatlari, xarakat aktivligining uzgarishi , bolaning emmotsional
xususiyatlari , ukishga , maktab xaetiga kizikishlari, ukituvchi va tengdoshlari
bilan mulokotga kirishishlaridagi kiyinchiliklaridir. Bolani xar tomonlama
psixologik tekshirib, keyin u bilan olib boriladigan tuzatish ishlarini kursatishi
mumkin. Maktablarda " Moslashish " sinflarning ochilishi bu muammoni xal
kilishga
oz
bulsada
imkon
beradi.
Psixolog
tuzatish
metodlarini
rejalashtiraetganda bolani maktabga moslashishga ijobiy ta‟sir etadigan faktorlarni
ya‟ni ukuvchini uzini tugri baxolashi, oilada tugri tarbiyalanishi oiladagi
kelishmovchiliklarning bartaraf etilishi , tengdoshlar orasida bolani xurmat
kozonishi xisobga olish lozim. Maktab psixologining uzlashtira olmovchi
boshlangich sinf ukuvchilari bilan olib boradigan ishlari, uning faoliyatidagi
amaliy yunalishi tashkil etiladi. Psixolog bunday ukuvchilar bilan olib boradigan
ishining asosiy yunalishlari xakida gapirishdan oldin, uzlashtira olmaslik
sabablarini kurib chikamiz. Maktabgacha yesh davrdan maktab yoshi davriga utish
ancha kiyin kechadigan davrdir. Yetti yeshdagi kiyinchilik bu shunday keskin
burulish yoshiki, unda maktab yoshining barcha davrlari uz ifodasini topadi.
Odatda maktabda borish bilan boglik bulgan kiyinchiliklar va muammolar
kuyidagilardan iborat.
1. Yangi ukuv tartibi bilan boglik bulgan kiyinchiliklar. Bunday kiyinchilik
kuprok maktabgacha tarbiya muassasalariga bormagan bolalar uchun xosdir.
2. Bolaning sinf jamoasiga moslashuvdagi kiyinchilik.
Bu xolat bolalar jamoalariga yetarli darajada ishtirok etmaganlarda kuprok
uchraydi.
3. Ukituvchi bilan ukuvchi munosabatlarida yuzaga keladigan kiyinchiliklar.
4. Bolaning oilaviy sharoiti uzgarishi bilan boglik bulgan kiynchiliklar.
Bu kiyinchiliklar bola rivojlanishning yangi ijtimoiy sharoitlarida asta - sekin uz
ifodasini topadi.
Ta‟limdagi kiyinchiliklarning aloxida olingan sabablaridan kelib chikib ularni
taxlil kilish “O„zlashtira olmagan” materiallarni masalan, yezuv yeki ukishni bosh
asos kilib olish, keyin esa ularni keltirib chikaraetgan omillarni kurib chikish
mumkin. Asosiy murakkablik shundaki, bir xil kiyinchilikning sababi turli
iboralarda turlicha bulishi mumkin. Bolaga yondashishning eng maksadga
muvofik yuli bu ta‟limning turli boskichlarda ruy beruvchi kiyinchiliklarda
bolaning funksional xolatini va rivojlanishining shaxsiy xususiyatlarini xisobga
olishdan iboratdir.Ukituvchi bolalarda uchraydigan xar kanday kiyinchilikni uning
uzlashtirishi bilan boglaydi. Bunda bolani baxolash odatdagidek uziga xos
shaklda buladi, a‟lochi demak, yaxshi ukuvchi , 2 olsa yomon ukuvchi. Mazkur
shaklda xos choralar kurilgan. Masalan,maktabda yomon uzlashtirgan
ukuvchining ota - onasi chakirtiriladi,gazablangan ukituvchi ularga uz
farzandlariga yomon karayotganliklarini , yomon tarbiya berayotganliklarini ular
bilan kam shugullanaetganliklarini aytib noliydi. Yana xam achinarlisi ukituvchi
sinf oldida yukori ovoz bilan bolani sukadi va kamsitadi. Kupchilik, eng tajribali
ukituvchilar xam xatoni, uzlashtirmaslik sababini ukuvchining dangasaligi,
noshudligi,
tarbiyasizligi
bilan
baxolashga
urinadilar.
Ukituvchi
uzlashtirmaslikning xakikiy sabablari tugrisida kamdan kam uylaydi va tabiiyki,
uni bartaraf kilishning uziga xos chora tadbirlarini izlaydi. Shuning uchun kuyida
maktab psixologining boshlangich sinf ukuvchilari bilan amalga oshirish
mumkin bulgan psixologik tuzatish ishlarininng ayrim jixatlarini kurib chikamiz.
Misol tarikasida Ye.L.Yakovleva tomonidan taklif etilgan tuzatish dasturini xavola
kilamiz. Yozilgan suzlarni taxlil kilish, ulardagi xarflarni kurish uchun bolalarga
dikkat kilish uyinlari taklif kilinadi. Bu uyin asosida sinash, tuzatish testi yotadi.
Buning uchun katta shrift xarflarida bosilgan eski ertak kitoblari olinadi. Bolalarga
5 min davomida uchragan a xarfini chizish taklif etiladi. Bunda bola 4 va undan
ortik a xarfini koldirsa yutkazadilar, agar kam koldirsa yutadilar degan shart
kuyiladi. Yutganlar ragbatlantiriladi. Uyinni xar kuni uynagan ma‟kul, yutuklar
natijasi esa, bir xaftada bir marta e‟lon kilinadi va golib takdirlanadi. Topshirkni
bir-biriga kushni bolalarning uzlari tekshiradilar. Chunki bu yoshdagi bolalar uz
ishlaridan kura uzgalar ishiga juda kizikadilar. Shunga kura ular sezmay koldirgan
xatolarga kura ularning bir necha minut davomida dikkat e‟tiborlarini tuplagan
xolatlari juda axamiyatlidir. Natijalar taxlili shuni kursatadiki, 3-4 xaftadan sung
ukituvchining " Dikkat -e‟tiborli bul" degan shiori bolalarda dikkatning
tuplanishiga xizmat kiladi. Uyin bilan bir vaktda bolada ona tili darsligidan ukish
kursatmasi beriladi. Bu usul bilan suz kanday yoziladi va kanday ukilishi xakida
kiyosiy tushunchaga ega buladi. Xammamiz bilamizki, ijodiy fikrlash kobiliyatini
rivojlantiruvchi, dikkatni rivojlanishiga doir mashgulotlar bulib, ular
ukuvchilarning uziga xos xususiyatlarini, ya‟ni ularni dikkat-e‟tiborli bulishga,
bilimlarni mustaxkamlashga va barcha topshiriklarni bajarishga urgatadi.
Do'stlaringiz bilan baham: |