|
О ‘zbek xalg maqoli
III B O B . SE Z G I VA ID R O K
3.1. Umumiy m a’lum otlar
Biz sezgi a ’zolari orqali tevarak-atrofdagi olam dan doim o
m a’lumot olib turam iz. Bu m a’lum otlar organizmga uzluksiz tushib
turadi va asab tizim ining maxsus tuzilm alari orqali qabul qilinadi,
qayta ishlanadi va javob reaksiyasi tayyorlanadi. A trof-m uhitdagi
barcha narsa va hodisalar tegishli retseptorlarga ta ’sir etib sezgi hosil
qiladi. Tashqi olam dan kishi ongigacha m a’lum otlar kirib keladigan
yagona yo‘l sezgi a ’zolaridir. Ularga benihoya katta m iqdorda turli-
tum an m a’lum otlar oqim i kelib, bosh miyaga uzatilib turadi.
Sezgi — tashqi olam va o ‘z tanam iz to ‘g‘risidagi barcha m a ’lu
m otlarni bilishning dastlabki manbaidir. Organizm m e’yorda rivoj
lanishi uchun tashqi m uhitdan ham isha axborot olib turishi kerak.
Bu m a’lumotning ko'payib va kamayib ketishiga organizm moslashib
borishi zarur, aks holda sezgi va idrok orasida nomutanosiblik yuzaga
kelib, asab tizim ida funksional buzilishlar ro ‘y berishi m um kin.
Fanda sensor izolatsiya degan tushuncha bor. K osm onavtlarni
tashqi axborotlardan to ‘la izolatsiya qilib, ularning asab tizimi chuqur
o ‘rganiladi va koinotda yashashga moslashtiriladi. To‘la va qisman sensor
izolatsiya sinaluvchilarda olib borilganda, bir necha soatdan keyin
ular ahvoli yomonlashganidan shikoyat qilib, tadqiqotni to ‘xtatishni
iltimos qilishgan. B undan bir necha yil oldin Amerika Q o'shm a
S htatlarida infeksiya tushish xavfini m utlaqo y o'q o tish u ch u n
murakkab operatsiya o ‘tkaziladigan xonalarga um um an oyna q o ‘-
yishmagan va bu xonalarda faqat eshik b o ‘lgan, xolos. Bunday
xonalarda uzoq vaqt davom etadigan operatsiyalar paytida jarro h lar
ruhan charchab qolavergan va bu operatsiyaning sifatiga salbiy ta ’sir
ko‘rsatgan. Bundan ko‘rinib turibdiki, eng m urakkab jism oniy va
aqliy m ehnatni talab qiluvchi sharoitlarda sezgi a ’zolarimizga tashqi
olam dan kelib turuvchi axborotlarning ta ’sir doirasi o ‘ta kengdir.
Bu va boshqa dalillar inson organizmining tashqi dunyodan sezgilar
tarzidagi taassurotlarga ega bo‘lish ehtiyoji naqadar kuchli ekan-
ligidan dalolat beradi.
www.ziyouz.com kutubxonasi
Sezgi negizida idrok shakllanadi. Sezgi bizni o ‘rab turgan m uhitda-
gi narsa va hodisalarning ayrim xususiyatlarini aks ettirsa, idrok esa
xilma-xil xossalarni tartibga solib, birlashtirib ongimizda aks ettiradi,
narsa va hodisalarning yaxlit obrazini yaratadi. Idrok sezgiga qaragan-
da murakkabroq jarayondir. Idrok qilish odamning kasbiga, hayot
tajribasiga, bilimlariga va ehtiyojiga bog‘liqdir. Rivojlanish jarayonida
kishining idrok qilish qobiliyati takomillashib, saralanib boradi. N arsa
va hodisalarni idrok qilish odamning dunyoqarashiga ham bog‘liq: bir
xil narsa yoki voqeani ikki kishi bir xil idrok qilmasligi mum kin.
Bolalarda sezish idrok qilishdan ustun turadi, chunki ularda miyaning
ba’zi tuzilmalari to ‘la shakllanmaganligi tufayli narsa-yu hodisalar
ning yaxlit obrazini yaratish qobiliyati sustroq bo‘ladi. Insonning
butun umri mobaynida idrok qilish jarayoni o ‘zgarib boradi.
Idrokning asosiy xususiyati uning yaxlitligidir. Masalan, minbarda
nutq so‘zlayotgan odam ni idrok qilar ekanmiz, notiqning kiyim-
boshi, m inbarda o ‘zini tutishi, kimligi, qancha vaqtdan buyon
m a’ruza qilayotganligi va qachon tugatishi va hokazolarni um um -
lashtirib, u odam ning ongimizda yaxlit obrazini yaratamiz, ya’ni
idrok qilamiz. Biror narsa-yu hodisalarni va odamlarni idrok qilishda
aw algi tajribamiz muhim aham iyat kasb etadi, ya’ni awalgi tajriba
idrokni osonlashtiradi. Masalan, biz hayvonot bog‘iga borganimizda,
aw al ko‘rmagan hayvon yoki qushlarga sinchkovlik bilan nazar
tashlaymiz, ularning barcha xususiyatlarini o'rganib idrok qilamiz.
Keyingi gal borganimizda esa ularni idrok qilishimiz ancha osonlashadi.
Idrok qilish ehtiyoj, mayl va istaklarga ham uzviy bog'liq b o ‘ladi.
H ar qanday idrok saralash bosqichini o'taydi. Masalan, biz o'zim iz
uchun ahamiyatsiz bo‘Igan narsani idrok qilmaymiz (uni sezib tursak-
da). Bu yerda idrokning individualligini ham alohida ta ’kidlab o ‘tish
joizdir. H ar bir kishi narsalarning o ‘ziga kerakli xususiyatlarini yoki
o ‘zi tushungan jihatlarini idrok qiladi. Bunda idrokning individual
xususiyatlari uning maqsadga yo‘naltirilganligida, hissiyligida, b ar-
qarorligida va hokazolarda o ‘z aksini topadi. Idrok qilishda kuzatuv-
chanlikning aham iyati ham juda kattadir. Odam o ‘zi kuzatm agan
narsalami, voqea-hodisalarni idrok qilmaydi. Demak, idrok sezgidan
farqli o ‘laroq, faol va ongli jarayondir. Idrok qilishda inson tafakkuri
ham muhim aham iyatga ega, masalan, tafakkuri buzilgan yoki aqli
zaif odam larda idrok qilish ham sust bo‘ladi.
Narsa va hodisalarni sezish kabi, ularni tasaw ur qilish ham
idrok jarayoni uchun zarur vositalardan biridir. Awallari idrok qil ingan
www.ziyouz.com kutubxonasi
obrazlarni ongim izda jonlantirishga, ya’ni qayta tiklashga tasawur
deb ataladi. T asaw u r bizning ongimizda to ‘satdan paydo b o ‘lishi
mumkin. T asaw ur o ‘ta individualdir, u odam ning shaxsiga bog‘liq.
Odamning kasb-koriga qarab birovda ko‘ruv, boshqalarda esa eshituv
a ’zolari orqali tasaw air qilish yaxshi rivojlangan bo'ladi.
Masalan, rassomlarda ko‘ruv tasaw uri kuchli rivojlangan bo‘ladi.
Ularning ba’zilari aw al k o ‘rgan narsasini fikrida to ‘laligicha qayta
tiklay olishadi. Bu hodisaga eydetizm deb ataladi. Bastakorlarda esa
eshituv tasaw uri kuchli rivojlangan bo'ladi. Xuddi shu qobiliyat
Bax va M otsartda o ‘ta kuchli boMgan.
Do'stlaringiz bilan baham: |
