Z ibodullayev

5-rasm  (b).  Psixo/unksional  mexartizmlarni  ta ’minlovchi  asosiy  tuzilmalar.
Funksional sistema tushunchasi  individual rivojlanish jarayonida 
yuzaga kelishi mumkin bo'lgan asabiy-ruhiy buzilishlaming mohiyatini 
ochib berishga yordam  beradi.  Shuni  ta’kidlash lozimki,  embrional 
rivojlanish  jarayonida  asab  tizim i  turli  tuzilmalarining  birin-ketin 
paydo bo‘lishi bilan birga,  ushbu ketm a-ket rivojlanishning buzilishi 
ham  ro‘y  beradi.
Dastlab,  hayotiy m uhim  ahamiyati bo‘lgan funksional sistemalar 
shakllanadi.  Funksional  sistem aga  evolutsion  nuqtai  nazardan
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

olganda,  xilma-xil  tuzilm alar  q o ‘shilishi  m um kin.  Shuning  uchun 
bir bosqich  darajasida  funksional  sistemaga  kiruvchi  ba’zi  tuzilm a- 
laming  turli  darajada  takomilga  yetishini  kuzatamiz.  Ayni  vaqtda, 
bir marom da rivojlanmaslik, ya’ni geteroxronlikning ko‘rinishlariga 
ko‘p misollar keltirish mumkin.  Masalan, go‘dakda emish jarayonida 
qatnashadigan asab hujayralari va to ‘qimalari yuz nervlarining boshqa 
tolalariga  qaraganda  miyelin  pardasi  bilan  oldinroq  va  yaxshiroq 
qoplangan  bo‘ladi.  Yuz  nervining  yuqori  tolalari  go‘dakda  miyelin 
pardasi  bilan  yaxshi  qoplanm aydi,  go‘yoki  bu  tolalarga  hozircha 
zarurat  yo'qdek.
Sistemogenezga yaqqol  misol b o ‘la oladigan go‘dakda kuzatila­
digan ushlab olish  refleksi  mexanizmiga e ’tibor beraylik.  Em brional 
rivojlanishning  IV—VI  oylarida qo‘lning barcha  nerv tolalari  ichida 
eng  yaxshi  yetilgani  barm oqlarning  bukilishini  ta ’minlovchi  nerv 
tolalaridir.  Bundan  tashqari,  bu  davrga  kelib  sakkizinchi  b o ‘yin 
segmentining  oldingi  shox  m otor  hujayralari  ham   takomillashgan 
bo‘ladi.  Bu  m otor  hujayralar  barm oqlarni  bukuvchi  m ushaklarni 
nervlaydi,  bundan  tashqari,  ushbu  hujayralarni  boshqaruvchi  asab 
tizimining yuqorida joylashgan tuzilmalari ham  shakllangan b o ‘ladi.
Sistemogenezning bir nechta muhim jihatlari o ‘rganilgan.  Birin- 
chisi  shundan  iboratki,  funksional  sistem alar  bir  vaqtda  shakllan- 
maydi.  Organizm  uchun  hayotiy  m uhim   b o ‘lgan  sistem alar  aw al 
shakllana boradi.  M asalan,  yangi  tug‘ilgan chaqaloq uchun hayotiy 
muhim  bo'lgan  jarayonlar  —  emish,  yutish,  nafas  olish  tug'ilgan 
zahoti  faoliyat  ko‘rsata  boshlaydi.  Ba’zi jo n zotlarda  esa  funksional 
sistema  tug‘ilgan  zahoti  m ukam m allashgan  bo ‘ladi.  K enguruning 
bolasi  tug'ilgan  zahoti  onasining  qornidagi  xaltachaga  sakrab  chiqa 
oladi  yoki  endigina  tuxum dan  chiqqan  g ‘ozning  bolasi  onasining 
izidan yura boshlaydi va hokazo.
Yangi tug‘ilgan chaqaloqda tug‘ma  m exanizm lar go‘yo  kamdek 
tuyulsa-da,  ba’zi  boshqaruvchi  vazifalarning  ju d a  nozik  ishi  kishi 
e’tiborini o ‘ziga tortadi.  M asalan, go‘dakda yutish va nafas olish  bir 
vaqtning o ‘zida amalga oshiriladi,  keyinchalik bu qobiliyat yo‘qolib 
boradi.  Shu  bilan  birga  ko‘ruv,  eshituv,  harakat  reaksiyalari  yaxshi 
rivojlanmagan bo‘ladi. Asab tizimi ba’zi bo'lim larining bir m arom da 
rivojlanmasligi va yetilmasligiga geteroxronlik prinsipi deyiladi.
Sistemogenezning  ikkinchi  prinsipi  sistem alararo  vasistem alar 
ichra geteroxronlik  prinsipidir.  Sistemalararo  geteroxronlik  —  bu 
turli  funksional  sistem alarning  (emish  va  ko‘ruv  nazorati)  turli
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

davrlarda paydo bo‘lishi va shakllanishidir.  Sistemalar ichra getero-