Z ibodullayev

nerv  faoliyati  haqida  ta’limot  yaratdi  va 
fanga «shartli refleks» degan iborani kiritdi.
U ning fikricha,  asab faoliyatining b ar­
cha murakkab funksiyalari, quyidagi ikki xil 
asosiy  mexanizm lardan  iborat:  1)  orga­
nizm faoliyati bilan tashqi omillar orasida 
vaqtinchalik aloqaning paydo bo'lish mexa- 
nizmi  yoki shartli  refleks mexanizmlari va 
2)  analizatorlar  mexanizmi,  ya’ni  tashqi 
muhitni  murakkab analiz (tahlil)  qilib,  uni 
bo‘laklarga boiish.
I.P.  Pavlov 
Shartli  reflektor  faoliyat  uchun  nafa-
1849— 1936-yillar 
qat. yangi shartli reflekslarning paydo b o ‘-
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

lishi,  balki  p o ‘stloqdagi  eski  a lo q a larn in g   yig‘ilib,  m urak k ab  
bog‘lanishlar  hosil  qilishi  ham   o ‘ta  m uhim dir.  Bosh  miya  orga- 
.nizmning barcha tashqi va ichki faoliyatini reflektor  prinsipgaasos- 
langan  holda  boshqarib,  bir-biri  bilan  bog'lab  turadi.
Oliy  nerv  faoliyati  yoki  shartli  va  shartsiz  reflekslarning  asosiy 
prinsiplari nervizm,  ruh  vatananing yagonaligi,  tuzilm avafunksiya- 
larning  yaxlitligi,  organizm  faoliyatining  boshqarilishi  mumkinligi 
va bunda tashqi muhitning ahamiyati juda muhimligini yuqorida nomi 
zikr  qilingan  olimlar  ilgari  surgan.
Shunday  qilib,  sh artli  re fle k sla r  o rganizm ning  individual 
rivojlanishi natijasida shartsiz reflekslar asosida bosh miya p o ‘stlog‘ida 
hosil  bo‘lgan  vaqtincha  bog'lanishdir.  Tashqi  va  ichki  m uhitning 
o ‘zgarishiga qarab,  shartli  reflekslar yo'qolib yoki boshqa turga o ‘tib 
turadi,  m abodo  bu  vaqtinchalik  bog‘la n ish lar  m ustahkam lanib 
turilmasa,  ularning  o'rniga  yangilari  paydo  b o ‘ladi.
Shartli  reflekslar  hayvonlar  va  insonlarning  faoliyatini  keskin 
boyitadi.  Shartli  reflekslar ularning  doim o  o ‘zgarib  turuvchi  tashqi 
muhitga moslashib borishiga im kon yaratib beradi.  Shartli reflekslar 
hayvonlar va insonlarning xulqiga, xatti-harakatining shakllanishiga 
katta ta ’sir ko'rsatadi.
Shartli  reflekslardan  farqli  o'laro q,  shartsiz  reflekslar  tug‘m a 
reflekslardir.  Shartsiz  reflekslar  faqat  maxsus  faoliyatga  taalluqli 
b o ‘lgan ta’sirlar tufayli  paydo bo'luvchi  reflekslardir.  M asalan,  og‘- 
riq,  harorat,  taktil  va  boshqa  ta ’sirlarga javob  reaksiyalari.  Shartsiz 
reflekslar  hayotiy  muhim  biologik  ehtiyojlar  bilan  bog'liq  bo'lib, 
doimiy  reflektor yo'llar orqali  amalga  oshiriladi.  Shartsiz  reflekslar 
tashqi muhitning organizmga bo'lgan ta ’sir mexanizmlarini muvofiq- 
lashtirib  turadi.
Evolutsiya jarayonida miya tuzilmalarining filogenetik rivojlanishi 
natijasida tug‘ma va orttirilgan (shartli)  reflekslarning o ‘zaro  m uno- 
sabati biologik qonunlarga bo‘ysungan holda o'zgarib boradi;  um urt- 
qasizlar va boshqa hayvonlarda faoliyatning tug‘ma shakli orttirilgan 
shaklidan ustun tursa, sut emizuvchilarda xatti-harakatning individual 
orttirilgan shakllari rivojlanib boradi, murakkablashadi va ustun turadi.
Oliy  nerv  faoliyati  bosh  miya  katta  yarim  sharlarining  shartli 
reflektor faoliyati bilan bog'liq bo‘lib,  organizm ning tashqi  muhitga 
bo‘lgan munosabatini belgilab beradi va xulq-atvorning asosini tashkil 
qiladi.  Oddiy (quyi) nerv faoliyati  miya ustuni va orqa miya faoliyati 
bilan  bog‘liq  bo‘lib,  shartsiz  reflektor  faoliyatiga  asoslangan.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Shunday  qilib  sezgi,  idrok,  fikr,  xotira,  tafakkur  -   bular  ruhiy 
jaray o n lar  b o ‘lib,  bosh  miyaning  faoliyati  bilan  cham barchas 
bog‘liqdir.  Ruhiy jarayon  markaziy asab  tizimining barcha  a ’zolari 
vositasida  amalga  oshiriladi.  Bu jarayon  ichki  va  tashqi  ta ’sirlarni 
qabul  qilish,  ta ’sirotlarni  signallarga  aylantirish,  signallarni  analiz 
qilish va javob  reaksiyasini tayyorlashdan  iborat.