Z. E. Azimova adu, Maktabgacha ta’lim fakulteti dekani, P. f d., dotsent

faoliyat turi	Faoliyat maqsadi	Faoliyat xususiyati	Faoliyat ob’ekti
Faoliyat amalga oshiriladigan faoliyat
Pedagogik faoliyat	Ijtimoiy madaniy tajribani olish	Dasturli me’yorlangan, uzluksiz	Barcha bolalar	Ta’lim muassasalari
Ijtimoiy pedagogik faoliyat	Bola ijtimoiylashuvida yordam	Manzilli, chegaralangan, vaqtda cheklangan	Ijtimoiylashuv muammolariga ‘ga bola	Ta’lim muassasalari, ijtimoiy pedagogik muassasalar, ijtimoiy xizmat

1.6-rasm. Pedagogik va ijtimoiy pedagogik faoliyatning qiyosiy jadvali.


Mustahkamlash uchun savollar:
1.Bolaning ijtimoiylashuvi deganda nimani tushunasiz?
2.Ijtimoiy pedagogika fanining asosiy faoliyati nimadan iborat?
3. Hozirgi davrda ijtimoiy pedagogika fanining mavqeyi nima?
4. Ijtimoiy pedagogik faoliyatning asosiy mohiyatitushuntirib o’ting.
5. Ijtimoiy pedagogning kasbi haqida nimalarni bilasiz?
6. Ijtimoiy talim -tarbiya deganda nimani tushunasiz?


Xorijda ijtimoiy pedagogikaning rivojlanish tarixi

Ijtimoiy pedagogika pedagogika fanidan ajralib chiqqaniga deyarli ko’p vaqt bo’lgan emas. Biroq, pedagogika faning o’zi ham mustaqil fan sifatida, faqatgina 17 asrdan boshlab shakllangan. Bu buyuk chex pedagogi (1592-1670) Yan Amos Komenskiy nomi va uning "Buyuk didaktika" asari bilan bog’liq. Bu asrda pedagogikaning tadqiqot predmeti va prinsiplari belgilab berilgan. Shu bilan birga pedagogika tarixning ildo’zlari juda qadimga borib taqaladi. Ilgari ta’kidlab aytganimizdek, pedagogika o’zoq asrlardan buyon falsafa fani doirasida rivojlanib keldi.

Shu nuqtai nazardan ijtimoiy pedagogika pedagogika fanidan yosh emas, doimo pedagogikaning ajralmas tarkibiy qismi sifatida pedagogika fani doirasida u bilan rivojlangan. Shu sababli, ijtimoiy pedagogika tarixi muammolari bilan shugullanuvchi olimlar o’z tadqiqot ishlarini pedagogik tarixi, falsafa va barcha davrlar va xalqlar o’tmish allomalarining pedagogik harashlari bilan bog’lashlari tasodif emas.
Agar ijtimoiy pedagogikaning rivojlanish davrlariga va shu nuqtai nazardan haraydigan bo’lsak, uni bir qator bosqichlarga bo’lish mumkin deb o’ylaymiz:
Ijtimoiy pedagogikani rivojlanishini quyidagi 3 bosqichga bo’lish mumkin.
Birinchisi-boshlang’ich davr, qadimgi davrdan XVII asrgacha bo’lgan davrni o’z ichiga oladi. Bu tarbiya amaliyotini tushunib yetish. Pedagogik va ijtimoiy pedagogik tafakkurning shakllanishi bilan bog’liq.
Bu davrda tarbiya ijtimoiy voqelik sifatida tiklana boradi, uning shakllanishi stixiyali tarzdan anglangan faoliyatga aylandi, tarbiyaning turli nazariyalari vujudga keldi. Antik davrlardayoq ijtimoiy - pedagogik g’oyaning tamal toshi qo’yilgan edi, ya’ni talim va tarbiya «Byoshikdan tobutgacha» davom etadi, deyilgandi. Tarbiyani yoshlikdan boshlash, bunda bolaning tabiatni, atrof - muhit ta’so’rini hisobga olish, kattalar, eng avvalo, ota - onalar nufo’ziga suyanish lozim.
Ikkinchi bosqich, XVII - XIX asrlarni o’z ichiga oladi. Bu ijtimoiy pedagogikaning g’oyalari va ilmiy kontseptsiyalarini rivojlantirish, fan sifatida tiklanish davri bo’lgan edi.
G’arbda uyg’onish davrida esa bola tarbiyasida insoniylik g’oyalarini ilgari surish rivojlana bordi. Bu davrda italyan pedagogi, insonparvari Vitarrino Da- Feltre (1378 -1446) "quvonch uyi" deb nomlangan birinchi maktab-internati tashkil etgan olimning fikrlarini kiritish mumkin.

2. 
   7-19 -asrlar. Ijtimoiy pedagogika fanini fan sifatida vujudga kelishi va fan rivojidagi ilg’or g’oyalar bilan harakterlanadi. 18 va 19 - asrlar jahon madaniyati tarixidan burjuademokratik inqilobi bosqichi sifatida joy olgan. Yirik olim (pedagoglar, faylasuflar, psixologlar) ijtimoiy pedagogik muammolar yechimini o’zladilar. Ular jamiyat va davlat bilan hamkorlikda bu muammolar yechilishini o’zladilar.
   
3. 
   Tarbiya masalalari jamiyatni qayta tashqil etish g’oyalari bilan ko’rib chiqildi. Bu davrlar ijtimiy-pedagogik g’oyalarda barcha insonlar teng huquqli, erkin, ozod bo’lishlari lozim ekanligi haqidagi fikrlar ko’tarilgan. Bu bosqichda ijtimoiy pedagogika muammolari amaliy-ijtimoiy pedagogika bilan uzviy aloqada rivojlanadi. O’sha davr yyetuk pedagogiklari bolalarni turli muammoga bag’ishlab, yetim harovso’z bolalar uchun bolalar uyi, bog’chalar, maktab va boshqa muassasalar tashkil etdilar. Bugun 19 asr davomida pedagogikadan ijtimoiy pedagogikaning ajralib chiqishi jarayoni o’zoq davom etadi. shu bilan birga uning rivojlanishiga falsafa va pedagogikadan tashhari psixologiya,sotsiologiya, antropotologiya (insonni kelib chiqishi va rivojlanishi haqidagi fan), tibbiyot va boshqa fanlar katta tasir ko’rsatadi. Lekin ijtimoiy pedagogikadan ajralib chiqishi jarayoni bilan birga boshqa jarayon ham uning integratsiya jarayoni (lotincha inteeger-yaxlit) yani boshqa fanlar bilan birlashishi davom etadi. 19 asr oxirida ijtimoiy pedagogika-pedagogik fanining mustaqil sohasi bo’lib ajralib chiqdi. Bu hodisa A.Distervarg, Ravul Notoro va boshqalarning nomalari bilan bog’liq.
   

3.Uchinchi bosqich 20 asrning boshidagi ijtimoiy pedagogikaning mustaqil fan sifatida rivojlanish davri. Bu davrni tekis yoki oson davr deb aytib bo’lmaydi. Hozirgi kungacha turli davr olimlari ijtimoiy pedagogika boshqa pedagogik fikrlar orasida qanday o’rin tutishi haqida tortishuvlar mavjud: u fan hisoblanadimi yoki amaliy faoliyatning sohasimi; ijtimoiy pedagogika va ijtimoiy ishlar qanday munosabatlar bor va boshqalar. Ko’pchilik davlatlarda "pedagogika" va "ijtimoiy pedagogika" umuman ishlatilmaydi.
Masalan: AQShdagi o’quv yurtlarida pedagogika orniga talabalar "talim falsafasi"ni o’rganadilar, odamlarga amaliy yo’naltirish sohasi ijtimoiy ishga taluqli, biroq, ijtimoiy xizmatlar orasida aynan turli muammolari mavjud boshqalarga yordam ko’rsatishga xizmat qiladigan mo’taxasislar bilsa ham. Belgiyada "ortopedagogika" terminidan foydalaniladi, u "maxsus pedagogika" va ijtimoi pedagogika tushunchalariga yaqin. Rossiyada ijtimoiy [pedagogika rivojlanishi-fan sohasi sifatida ham va pro`lessional amaliy faoliyat sohasi sifatida ham va o’quv fani sifatida-o’z xususiyatlariga ega.
Ijtimoiy pedagogikaning mustaqil fanga ajralib chiqishida hart-shoroitlarni 19 asrning K.D.Ushinskiy, L.N.Tolstoy kabi mashshur pedagoglari va boshqalar asarlarida topish mumkin. 19 asrning 20-30 yillarida A.S.Makarenko, S.T.Shatskiy kabi pedagogiklar faoliyatlarida yetuk bo’lib qolgan bolalarga ijtimoiy-pedagogik yordam ko’rsatishga haratilgan edi. Lekin 30-yillardan keyin sotsialozim g’alaba qozongani e’lon qilingandan keyin hamma ijtimoiy muammolar ikkinchi darajali bo’lib qoldi. Ularni o’timish qoldiqlari deb atab ular haqida gapirmaslikka harakat qilindi.
20 asrning 90 yillarida Rossiyada ijtimoiy psixologiyaning rivojlanishining yangi davri boshlandi. Ular bu yillarda "Yuqoridan" imperativ (lotincha imperativus) farmon, yani etirozlarni qabul qilmaydigan, tanqidga yo’l qoyilmaydigani qoyildi. Bu ijtimoiy psixolagiyaning ilmiy va amaliy sohalari bilan bir vaqtda bir-biridan ajralgan holda rivojlanishiga olib keldi. Amaliyot fanga tayana olmadi, chunki fan ham amalda yo’q edi, fan haqida hech narsani bo’lib bo’lmas edi, chunki amaliy faoliyat endigina shakllanar edi. Bu ijtimoiy pedagogikaning o’quv fani sifatida tashkil topishida ham ta’sirini ko’rsatadi, bu ham ijtimoiy pedagogik faoliyat va fan rivojlanishi bilan bir vaqtda sodir bildi.
Faning va amaliyotning tashkil topganligi "ijtimoiy pedagogika" fanida bugungi kunda ham ko’plab hal qilinmagan, tortishuvlar masalalari bor. Bu obektiv holatlar ijtimoiy pedagogikaning fan sifatida rivojlantirishini sekinlashtiruvchi omillar hisoblanadi. Lekin amaliyot talablari Rossiyada shunchalik jiddiy va dolzarb ediki, natijada fanning bu sohasi bilan ko’plab ilmiy jamoalar shug’ullana boshladilar. Rossiya talim akademiyasi ijtimoiy pedagogika markazi, ijtimoiy ta’lim Akademiyasi Moskva, Sankt-Peterburg, Tula, Ekaterinaburg va boshqa shaharlar pedagogik univerisitetlarda "ijtimoiy pedagogika" fakultetlari tashkil etildi. V.G.Bocharova, M.A.Galago’zova, A.V.Mudrik kabi va boshqa olimlar ijtimoiy pedagogika bo’yicha nazariy tadqiqotlar olib boradilar.
Ijtimoiy pedagogika bilan bir vaqtda 20 asr 90 yillarida Rossiyada ijtimoiy ishlar instituti kiritildi. Ijtimoiy ishlarning vazifasi aholining ijtimoiy himoyalangan qismiga yordam ko’rsatish bo’ldi. Ijtimoiy pedagogika va ijtimoiy ishlarning rivojlanish tarixi bir biriga juda yaqin. Birinchi navbatda ularning madaniy tarixiy ananalari, alohida g’amxorlik va e’tiborini talab qiluvchi odamlarga munosabatlari ularning birlashtiradi.
"Mehribonlik", "Hayriya", "Yordam ko’rsatish" va boshqa tushunchalar ijtimoiy pedagogika va ijtimoiy ishlarda keng foydalanish bejiz emas. Ammo ular yaqqol ifoda etuvchi o’ziga xosligi va farqlarga ega. Ularning umumiyliklari va o’ziga xosliklari nimalardan iborat. Birinchi navbatda bu ularning obektiv yoki adresatiga taalluqlidur. Ijtimoiy ishchi ko’z oldida inson bo’ladi, lekin har qanday emas faqatgina insonga muvofaqqityatligi bo’lishi, farovonligi jamiyatnining haqiqiy azosi, tekis hayot kechirishida muammolari bo’lgan inson bo’ldi.
Insoning hayoti davomida yo’ziga keladigan muammolar har bir odamda uchraydi. Ular psixologik, tibbiy, huquqiy, moddiy va boshqa xususiyatli bo’lishi mumkin. Ular insonga bog’liq bolmagan tashqi omillar (ekologik, ijtimoiy texnogen, millatlararo va boshqa katalo’zatorlar) yoki ichki shaxslararo (jismoniy yoki psixik rivojlanishida sog’ligi yaxshi emasligi) bilan bog’liq mumkin. Shunday qilib ijtimoiy ishlar obekti ijtimoiy hayot davomida yordamga maqsad bo’lgan inson hisoblanadi deb aytishimiz mumkin, yani inson yoshidan qat’iy nazar ijtimoiy obektivdir.
Ijtimoiy pedagogika esa uning ijtimoiylashishi - individning ijtimoiy subektiga aylanishi jarayonida yordam ko’rsatilishi kerak bo’lgan bola bilan shug’ullanadi, yani bola shakllanayotgan, rivojlanayotgan shaxs. Bu obektivlarni taqqoslash ana shu ikki fanni nimalar yaqinlashtirishini (ijtimoiy hayot davomida yordam ko’rsatish) va obektni farq qilishini (katta odam va bola) yaqqol ko’rsatadi. Bu nuqtaiy nazardan ijtimoiy ishlarda yordam ko’rsatilayotgan odamni odatda sa deb atashlari ijtimoiy pedagogika esa odatda bola so’zi ishlatilishi ham tasdiqlashi mumkin.
Shunday qilib, turli mamlakatlarda tarixiy va madaniy ananalari jamiyatning rivojlanish darajasiga, pedagogika va ijtimoiy pedagogikaning rivojlanishiga harab terminalogiyalarida birlashtiruvchi narsalar ham bor.
Umumiyligi shundan iboratki, har qanday jamiyat ham "doimiy muammolarni" bolalarning rivojlanishi, tarbiyasi va ta'limim, ayniqsa ruxiy kamchiliklari va defekti bo’lgan bolalarning muammolarini har doim hal etib kelgan, hal etmoqda va hal etadi. Ijtimoiy pedagogika va 1-navbatda nemis fani pedagogikasi rivojlanishi tarixi katta xissa qoshgan, shuning uchun Germaniyada ijtimoiy pedegokikaning rivojlanish tarixini ko’rib chihamiz, uning yoshi 100 yildan oshiqroqdir.