‘z b e k ist o n r esp u b L ik a si oliy va 0 ‘rta maxsus ta’l im V a zir L ig I

Abdujabbor mu ’tazila falsafasi tarafdorlariga boshchilik qilgan. U
har qanday bilimni mantiqiy dalillar asosida himoya qilish
zarurligini ko‘rsatgan. Shu bilan birga, u islom aqidalari, shariat
talab va taqiqlariga ko‘r-ko‘rona rioya qilish mumkin emasligini
ham ko‘rsatgan.
Xorazmlik olimlar Abu Mudar binni Jarir-al-Dabbiy al-
Isfahoniy, A bul-Q osim ibn Umar az-Zam axshariy, Imom
Tojiddin Muhammad A bdu-ul-K arim ash-Shahristoniylar
M u ’tazila t a ’limotini ochiqdan-ochiq himoya qilib, falsafada
ratsionalistik yo'nalishni ancha yuksak bosqichga ko'tardilar. 0 ‘z
zamonining eng yirik, obro‘-e ’tiborli olimlaridan biri bo‘lgan Abu
Mudar Urganchda kuchli mu’tazila maktabini tashkil etgan. Uning
51

---

shogirdi bo‘Igan Zamaxshariy qattiq ta’qib va tazyiqlarga qaramay,
mu’tazila e ’tiqodidan yuz o'girmagan, mustaqil aqliy mulohazalar
haqiqatni bilishning asosiy sharti ekanini ko'rsatgan, ratsionalizm
— aqliy bilimlarni, mantiqiy dalillarni ko‘r-ko‘rona e ’tiqoddan
ustun qo‘ygan.
Abdulkarim a sh -S h a h risto n iy esa, falsafiy oqim larga
bag‘ishlangan mashhur asari ,,al-M ilal va a n -N ih o l“da o ‘z
qarashlarini asoslashda xolislik, ratsionalizmga rioya qilgan holda,
falsafa bilan din o ‘rtasidagi o ‘ziga xoslik va umumiy tomonlami
ham ko'rsatib bera olgan. U Ibn Sino falsafasini ham aqidaparastlikka
berilmay, kofirlikda ayblamay, xolis tahlil etishga harakat qildi.
Umuman, mu’tazila g'oyalarini Islom dinidagi fundamentalizmga
qarshi kurashning birinchi bosqichi, deb qarash mumkin.
Turkiston zaminida Kalom falsafasi — mutakalimchilar
ta’limoti ham rivojlandi. Kalom falsafasi rivojiga moturudiya mazhabi