‘z b e k ist o n r esp u b L ik a si oliy va 0 ‘rta maxsus ta’l im V a zir L ig I

yangi o'zgarishlar sodir etishga jiddiy turtki berm oqda. Bularning
natijasi o ‘laroq, erishilgan kashfiyotlar m uayyan m aqsadlarga
xizm at qilm oqda. Bu esa global m uam m olarning yanada o ‘tkir,
dolzarb b o ‘lib turishiga olib kelmoqdijJ^
2 -§ . Jamiyat ichki ziddiyatlari tug‘dirgan global muammolar
Insoniyat o ‘zining bir hayot tarzidan ikkinchisiga, m asalan,
k o ‘chm anchi chorvachilikdan dchqonchilikka o ‘tishi jarayonida
tayyor m ahsulotlarni iste’m ol qilishdan, ularni qayta tayyorlash
va ekin ekib, yetishtirishga o ‘tishi bilan ijtim oiy munosabatlar
rivojlanib ketdi. X ususiy m u lk ch ilik m unosabatlarinin g qaror
topishi bilan kishilik jam iyatida hukm surgan sodda k o‘rinishdagi
ijtim oiy tenglik barham topib, uning o ‘rniga m ahsulot olish bilan
b o g ‘liq bo'lgan m unosabatlar yuzaga keladi. K ishilar ijtim oiy
hayotining tashkil etilganligi jamiyat ilgarilama harakatida notekislik
va mavjud m uam m olarni hal etishda um shlardan vosita sifatida
foydalanish zaruriyatini keltirib chiqardi. Hozirgi vaqtda eng katta
global m uam m o b o ‘lgan urush va tinchlik m uam m osin i ana shu
tarzda jamiyat ichki rivojlanishi jarayonlari m aydonga kcltirgan.

---

M a’lum ki, urush va tinchlik m uam m osi m am lakat ichida yoki 
uning tashqarisida, m am lakatlar o ‘rtasidagi m unozarali masalalarni 
hal etishda siyosiy zo'rav on lik ishlatish, yoxud uni istisno etishni 
bildiradi. Tinchlik — xalqlam ing xohish-irodasi, orzu-um idi b o ‘lsa, 
urush esa, aksincha, h u k m ro n kuchlarning siyosati oqibatidir. 
Y ozm a yodgorliklarning guvohlik berishicha, so‘nggi 6 m ing yil 
davom ida, yer yuzida 15 m ingdan ziyod urushlar sodir b o ig a n . 
Shu davr ichida atigi 300 yilgina urushsiz kechgan.
Amerikalik olim R. Klarkning „U rush ilmi va tinchlik11 kitobida 
keltirilgan m a’lum otlarga k o ‘ra, turli davrlarda yuz bergan urushlar 
tahlili shuni k o ‘rsatadiki, 1820— 1859-yillarda yer yuzida 1 m lrd 
aholi yashagan, 92 urush da 800 ming kishi halok b o ‘lgan, 1860— 
1899-yillarda 106 uru shda 1,3 m ln., 1900— 1949-yillarda esa 117 
ta urushda 142,5mln odam qirilib ketgan.
Bizning davrim izda ham m am lakatlar o ‘rtasidagi m unosabatlar 
so h alarid a zo 'rav o n lik k a in tilish, bun ing u c h u n yalpi q irg ‘in 
qurollarini k o'p lab ishlab chiqish bilan harbiy ustunlikka erishish 
u yoki bu davlatlar tashqi siyosatining m uhim yo 'n alish i b o ‘lib 
q o lm o q d a. S h u n d ay b ir v a z iy a td a ,te rm o y a d ro u ru sh ig a y o ‘l 
q o ‘yilgudek b o ‘lsa, ja h o n m iqyosida shunday halokat yuz beradiki, 
uning natijasini hisob-kitob qiladigan m avjudotning o ‘zi b o 'lm ay
qoladi. 1945-yil 6- va 9- avgustida ikkita kam q u w a tli ato m
bom basining am erikaliklar to m o n id an Y aponiyaning X irosim a va 
Nagasaki shaharlari ustida portlatilganligi oqibatlari ham buni yaqqol 
ko'rsatgan edi.
Insoniyatga 50 yildan k o ‘proq v aq tdan beri xavf solib turgan 
atom d ah sh ati o q ib a tla rin i m a tem a tik a n in g hozirgi y u tu qlari 
asosida m od ellash tirish shuni k o ‘rsatdiki, b izning davrim izda 
t o ‘p la n g a n 50 m in g d a n o rtiq y a d ro z a ry a d la rin i 100— 150 
m e g a to n n a (X irosim aga ta sh la n g a n id a n 10— 15 m a rta k atta) 
q u w a tg a ega b o ‘lgan qism i (b itta ato m suv osti kem asidagi p o rt- 
lovchi m o dd a 200 m eg ato n n a) p o rtlatilsa, A m erika, Y evropa va 
Osiyodagi asosiy sh ah arlar yon g ‘in ostida qolib ketishi, bir oydan 
so 'n g yer ustidagi atm osfera h aro rati 15—20°C, ayrim m in ta q a ­
larda esa 40—45°C pasayib, uning aylanishi (sirkulatsiyasi) m u t- 
laqo o'zgarishi, S him oliy yarim sh ardan janubga qarab tarqalgan 
n u r o 'tk az m ay d ig a n q o ra q atlam b u tu n sayyorani qoplab olishi 
yuz beradi. C h uch u k suvning b archa m anbalari m uzlaydi, b archa 
ekologik aloqalar uziladi, hosil nobud b o ‘ladi. Y er ustidagi h ayot 
tugaydi.
240

---

G lobal m uam m o sifatida tinchlikni ta ’m inlash harbiy xarajat- 
larni keskin kam aytirishni ham taqozo etadi. N egaki, 1900- yildan 
beri harbiy ishga ajratilgan m ablag‘lar 30 m artad an k o 'p ro q oshib, 
90-yillar boshida 500 m lrd dollardan h am yuqori b o ‘ldi. H arbiy 
yoki u bilan bog‘liq ishlab chiqarish sohalarida 60 m ln kishi faoliyat 
ko'rsatgan. Jum ladan , m u n tazam q o ‘shinlarda 25 m ln d an ortiq 
s h a x s iy ta r k ib , 10 m ln y a r im h a r b iy q o ‘s h ilm a , h a r b iy
m uassasalarda ishlovchi 5 m ln fuqaroviy kasb egasi bor.
Hozirgi vaqtda oddiy qurol-yarog‘lam ing vayronlik keltiruvchi 
kuchi ham yadro quroli darajasiga yaqinlashib qolm oqda.
G lobal m uam m olard an yana biri — ochlik, qashshoqlik va 
savodsizlikning oldini olish u ch u n rivojlangan va rivojlanayotgan 
m am lakatlar o'rtasidagi ziddiyatlam ing oldini olishdan iborat.
R iv ojlanayo tg an m a m la k a tla r tu rlic h a ta rz d a va tu rlic h a
m u d d atlarda kechgan kurashlardan so ‘ng siyosiy m ustaqillikka 
erish g ac h , y a n g id a n y a ra tilg a n siyosiy tiz im la r aso sid a o ‘z 
iqtisodiyotini, davlat tizim ini barpo etishga kirishdilar. U larning 
ichidagi b ir qan ch a m am lakatlar sobiq sotsialistik tuzum davlatlari 
bilan g ‘oyaviy, savdo-iqtisodiy va harbiy-siyosiy sohalarda keng 
ham korlik qilgan edi. Lekin, b ulard a ham , boshqalarida ham
iqtisodiyotda, uning bilan taqozo etilgan ijtim oiy hayotning barcha 
sohalarida qoloqlik davom etaverdi. B uning eng asosiy sabablari va 
um um iy jihatlari tashqi va ichki om illarga borib taqaladi.