|
ta ja lliy
nazariyasidir. Bu nazariyaga k o ‘ra, b u tu n o d a m zoti azaliy n u rn in g
p o r l a s h i d a n m a v ju d lik t o p a d i . H a r a k a t v a b o g ‘l a n i s h l a r ,
u y g 'u n la sh ish va farq lan ish la r, h a y o t jilo la ri sh u n d a y . In so n bu n i
id ro k etsa, o ‘z R ab b in i tez ro q tan iy d i.
„ V a h d a t- u s h s h u h u t “ ta r a fd o r la r i e sa, „ v a h d a tu l v u ju d “
ta i im o t in i isloh qilib, u n i y a n a h a m in so n g a y a q in la sh tirib ta lq in
etad ilar. Y a ’ni: o lam v u ju d in in g y ag o n alig in i em a s, balki o lam
y a g o n a lig in i m u s h o h a d a e tish n i b irin c h i o ‘rin g a o lib c h iq a d i.
P arv ard ig o r inson q alb id a aks etib, o ‘z id a n sh o h id lik b e ra d i yoki
o ‘z in i - o ‘zi m u sh o h a d a e ta d i. In s o n q a n c h a k a m o lg a e rish sa ,
p o k la n ib , ilo h iy la sh ib b o rsa , u n d a ilo h iy lik sifa tla ri k o ‘payib
b o rav erad i va, ox ir o q ib a td a , u M a n s u r X alloj kabi „A nal h a q “
(M e n H a q m a n ) deyishga h aq li b o ‘la oladi.
T asav v u fd ag i o sz - o ‘z in i ta k o m illa s h tir is h g ‘o y a si, a x lo q iy
y u k s a lis h , e z g u lik , x a y r, h im m a t h a q id a g i q a r a s h la r b u tu n
m u su lm o n olam iga keng tarq alib , k atta ijtim oiy h odisag a aylan gan
edi. D aiv'eslilar, soT iylar, shayxlar, valiysifat ru h o n iy la rn i xalq
67
ju d a h u rm a t q ilg an , u larg a e ’tiq o d q o ‘yish o rqali T an g ri ta o lo
q u d ra tin i c h u q u rro q his qilgan. A m aliy tu rm u s h d a o d a m la r shu
darv esh lar kabi q a n o a tli, halo l b o ‘lishga in tilishgan, nafsini tiygan.
S h u n in g u c h u n h a m ta s a w u fg a t a ’rif b erg an d a, ju d a k o ‘p shayxlar
uni: sh a y to n iy n afsn i tiyish va ra h m o n iy x islatlar kasb e tish ilm i,
deb k o ‘rsatganlar.
S h u n i aytish k era k k i, ag a r ta s a w u fn in g n eg iz id a c h in in so n -
parvarlik g 'o y a si, x a lq n in g a d o la t h aq id ag i o rzu la ri y o tm a g a n d a ,
b u n c h a lik keng ta rq a lm a s, o m m av iy lash ib , ijod ahli q a lb id a n o ‘rin
o lm as, bu q a d a r q a y n o q va jo zib a li s h e ’riyat yaratilish ig a tu rtk i
b o ‘lm as edi.
B iroq, y a n a b ir n a rsa n i t a ’k idlash m u h im : ta s a w u fn in g doirasi
keng, y o 'n a lis h la ri k o ‘p d ir. H a m m a s o ‘fiylam i falsafaga d a x ld o r,
deb b o ‘lm aganidek, b arc h a soT iyona g ‘oyalarda teran falsafiy m a ’no
b o rligin i h a m in k o r e tib b o im a y d i.
T a s a w u f n in g ,,fa ls a fa la s h is h “ d a v ri h is o b la n g a n X —X IV
asrla rd a b ir q a to r m u ta fa k k ir — o rif so T iylar yetish ib ch iq d ik i,
biz u larn in g falsafiy m u am m o la rg a k a tta e ’tib o r b ergan ini k o ‘ram iz.
C h u n o n c h i, Ib n a l-A ra b iy , A h m a d Y assaviy, N a jm id d in K u b ro ,
A zizid d in N asafiy , Y ah y o S uxrav ard iy , Ib n S ab o in , A b d u ra z zo q
K o rsh o n iy , A b d u lk a rim Jiliy , M a h m u d S h ab istariy , J a lo lid d in
R u m iy , F a rid id d in A tto r, A b d u ra h m o n Jo m iy , A lish e r N av o iy ,
A b d u q o d ir Bedil sh u n d a y m utafak kirlard ir. B ularnin g ijodida o lam
va o d a m h a q id a o 'y la r, e rk va ixtiyor, su rat va m a ’n o , aql va ru h ,
v a q t va z a m o n , in so n z iy n a ti x u su sid a k o ‘p lab yan g i falsafiy
q a ra s h la r b a y o n etilg an . B u la r falsafani h a m , ilo h iy sh u n o slik n i
h a m b u tu n la y yangi p o g 'o n a g a k o ‘tard ila r. U la rn in g t a ’lim o tid a
in so n iy m a ’rifa t, in so n iy k e c h in m a la r tasviri va ta h lili ja m iy a t
h a y o ti m u a m m o la ri b ila n b o g ‘liq h o ld a olib b o rild i, k om il in so n
xislatlari, m e z o n la ri b atafsil ishlab ch iq ild i.
Bu m u ta fa k k irla r o ‘z q a ra sh la ri b ila n Ib n S in o , Ib n R u sh d ,
U m a r X ay y om ga y a q in la sh ib b o rd ila r, y a ’ni irfo niy ta s a w u fn i
rivo jlan tird ilar. B u n d a y so T iy o n a g ‘o y a la r Ib n S in o to m o n id a n
h a m iliq q arsh i o lin g a n edi. Ib n S in o irfo n iy bilish y o ‘lini in k o r
etg an em a s, a k s in c h a „X ayy ibn Y a k z o n “ , „A t ta y r“ , „ S a la m o n
va A bsol“ nom li asarlarida ram zlar orqali soTiyona m a ’rifatga erishish
y o ‘llarin i tasv irlay di. „ R iso la fil ish q i“ a sarid a esa, m u h a b b a tn i
ay n a n irfo n iy m a z m u n d a ta lq in etg an .
U m a r X ayy om ru b o iy la ri ic h id a h a m biz A b du said A bulxayr
K irm o n iy , X o ‘ja H o fiz ru b o iy lari kabi so T iy o n a g ‘o y a la r k a tta
o ‘rin olganini k o ‘ram iz. S h u n in g u c h u n so f ratsion alizm tarafd ori
68
b o i g a n o lim la r h a m ta s a w u f n in g o r if o n a
Do'stlaringiz bilan baham: |
