‘z b e k ist o n r esp u b L ik a si oliy va 0 ‘rta maxsus ta’l im V a zir L ig I

,/ia rsa Ia r o ‘z i d a “ga
b o 'lad i. Uning 
qarashicha, „narsalar biz u ch u n “ni inson bila oladi, „narsalar 
o ‘zida“ni esa inson bila olmaydi. Kantning „narsalar biz uchun“i, 
bu — insonni qurshab turgan predm etlar va hodisalar, shu 
jumladan, tabiat ham. „Narsalar o ‘zida“ esa: erkinlik, o ‘lmaslik, 
Xudo va shu kabilardir. Ulami inson hech qachon to‘liq bila olmaydi.
Ilm va fan yutuqlariga asoslangan faylasuflar esa, insonning 
dunyoni va o ‘zini bilishini doim o e ’tirof etib kelganlar. Qadimgi 
yunon faylasuflari inson dunyoni va o ‘zini bilishi, haqiqatga 
erishishi m um kin, deyishgan. U lar hissiy va aqliy bilishning roli 
haqida ham qimmatli fikrlar aytishgan.
0 ‘rta Osiyo m utafakkirlari Forobiy, B eruniy, Ibn Sino, 
U lug‘bek, Navoiylar ham insonning dunyoni va o ‘zini bilish 
masalasi haqida to ‘xtalib, inson tabiat va jam iyatni ham da o ‘zini 
bilishga qodir, inson bilishi sezgi va idroklardan boshlanib, 
tafakkurga tom on rivojlanib boradi, inson aqli—faol, u bilishning 
asosiy qurolidir, deyishadi. U lar inson bilishi m a’lum narsalardan 
nom a’lum narsalar tom on rivojlanib boradi, deb ko‘rsatishgan.
253

---

Tasavvuf falsafasi vakillari o ‘z qarashlarida insonning hissiy 
bilishi tashqi bilishni, aqliy bilish esa ichki bilishni tashkil qilishini 
aytishib, ularning o ‘zaro bogiiqligini ham uqtirganlar. Shu bilan 
birga, ular inson dunyoni va o ‘zini bilishi uchun ma’naviy kamolotga 
erishish quruq intilish bilan emas, balki o ‘qish, o‘rganish, bilimlarni 
va hunarlarni egallash, jamiyatda boshqa kishilar bilan o ‘zaro mulo- 
qotda va munosabatda bo'lish orqali yuzaga keladi, deyishadi.
XVII—XVIII asr Yevropa faylasuflari ham insonning dunyoni 
va o ‘zini bilishi haqida qimmatli fikrlarni bildirishadi. Masalan, 
ingliz faylasufi 
F.Bekon, 
inson bilishi sezgilardan boshlanadi, 
bilishning manbayi 
tajribadir
, sezgilar orqali olingan dalillarni 
inson tafakkur yordam ida qayta ishlab chiqadi, deydi. U inson 
bilish jarayoni fan va amaliyot bilan bog'liq ekanligini, ularga xizmat 
qilishi lozimligini aytadi. Fransuz faylasufi 
Dekart 
esa, insonning 
dunyoni va o ‘zini bilishi masalasi haqida to ‘xtalib, birdan-bir to ‘g‘ri 
bilish — 
tafakkurdir.
deydi. U inson bilish jarayoni fan va amaliyot 
bilan bog‘liq ekanligini, ularga xizmat qilishi lozimligini ham aytadi.