‘z b e k ist o n r esp u b L ik a si oliy va 0 ‘rta maxsus ta’l im V a zir L ig I

T asodif ham о ‘ziga xos quyidagi xususiyatlar bilan xarakterlanadi:
1) tasodifning sababi o ‘zida em as, balki b o sh q a narsa va h o d isa- 
dadir, u ichki sabab asosida em as, tashqi sabablardan kelib ch iq a­
di; 2) tasod if borliqdagi no m u h im b og‘lanishlardan kelib chiqadi; 
3) u narsa yoki hodisaning b u tu n rivojlanish davom ida em as, 
balki turli jarayonlarning ta ’sirida sodir b o ‘ladi; 4) taso dif narsa va 
hodisalar rivojlanishining y o ‘nalishini belgilab berm aydi, shunga 
k o ‘ra u m uqarrar emas; 5) tasodif u m um iy em as balki individual 
xarakterga ega; 6) tasodif, nihoyat, q o n u n bilan bog‘liq emas.
U m u m an , zaruriyat va taso d if borliqdagi narsalar, hodisalar 
aloqadorligining turli shakllari sifatida mavjud b o ‘lib, ular obyektiv- 
dir, y a ’ni ularning mavjudligi va am al qilishi inson xohishiga, 
irodasiga bog‘liq emas.
Borliqdagi narsa va hodisalarning ho zir qanday ekanligi, kela- 
jakda qanday b o'lish in i biz ,,im koniyat“ va ,,voqelik“ kategoriya- 
larisiz tushuna olm aym iz.
133

---

i) Imkoniyat va voqelik.
Im k o n iy a t va v o q elik n a rsa va h o d isa la rn in g o 'z g a rish i, 
rivojlanishi ja ra y o n id ag i ikki d avrni, h o la tn i, u larn in g o ‘zaro 
m un o sabatini ifodalovchi kategoriyalardir.
Voqelik — hozir real mavjud b o‘lib turgan narsa va hodisa-
lardir. 
Lekin, bu ho d isalar rivojlanish jarayo nid a hozirgi h olatd a 
b o ‘lm ay, balki dastlab im koniyat h o la tid a b o ‘lib, u la r o ‘zlarining 
m a ’lum kelib chiqish davriga, vaqtiga, tarixiga ega. V oqelik paydo 
b o 'lish id an oldin im koniyat shaklida m avjud b o ‘ladi.
Imkoniyat — bu voqelikning kurtak holdagi ko‘rinishidir, u
yuzaga chiqmagan voqelikdir. 
Shu bilan birga, im koniyat voqelikni 
keltirib chiqaruvchi, rivojlanishning obyektiv va subyektiv sh art- 
sharoitlari tarzida ham nam oyon b o ‘ladi. Y a’ni, im koniyat obyektiv 
q o nu niyatlard an kelib chiqadi, lekin u lar turli subyektlar to m o ­
nidan yaratilishi h am m um kin.
,,Im k on iy at“ va ,,voqelik“ kategoriyalarini, ularning o ‘zaro 
dialektikasini ch u q u r bilib olish, kishilarning am aliy faoliyatida, 
ilm iy-tekshirish ishiarida k atta aham iyatga ega.
,,Im koniyat“ va ,,voqelik“ kategoriyalarining m azm uni ongdan 
tashqaridagi obyektiv o lam d an olinadi. Bu kategoriyalar b ir b u tu n
m oddiy yoki ruhiy jaray on n ing ikki to m o n in i aks ettiruvchi o ‘zaro 
dialektik m unosabatdadirlar. Shuning uch un im koniyat va voqelikni 
b ir-b irid an farq qilish lozim , ch u n ki ularn i aralashtirib yuborish 
nazariyaning rolini in ko r etishga, insonning tabiat va jam iyatni 
o ‘zgartiruvchi faoliyatini tushunm aslikka, am aliyotning ah am i- 
yatini y o ‘qqa chiqarishga, y o ‘q narsani bor, deb bilishga, yangining 
kurash jaray o n id a eski u stid an g ‘alaba qilishini k o ‘rm aslikka olib 
keladi.
Jam iyatdagi im koniyatlar yangi — endi vujudga kelayotgan, 
rivojlanayotgan va eski — u m rini tugatayotgan real kuchlar sifatida 
progressiv va konservativ b o ‘lishi m um kin.
Eskilikni ifodalovchi im koniyat, rivojlanish jaray o n id a voqe- 
likka aylanib qolishi h am m um kin, lekin bu harakatning ichki 
q o n u niyatidan , u ning tub xarakteridan kelib chiqm aydi. Shuning 
u ch u n eskilikni ifodalovchi im koniyatning voqe b o ‘lishi vaqtin- 
chadir.
Im koniyat voqelikka birdan aylanm aydi. U eski voqelik ichida, 
aw alo , kurtak shaklida mavjud b o ‘lib, so‘ng rivojlanib borib, tobora 
reallasha boradi va m a ’lu m davrda, m a ’lu m sh art-sh aro it tufayli 
voqelikka aylanadi. Im koniyat reallasha borgan sari u ning mavjud
134

---

eski voqelik bilan kurashi h am keskinlashib boradi. Shunga k o 'ra, 
im k o n iy atn i