|
murosa (konsensus) usuli
jam iyat taraqqiyotida
m uhim rol o ‘ynam oqda. A yniqsa, uzoq m u d d atlar davom ida bir-
biriga qaram a-q arshi b o ‘lib kelgan davlatlar, jam iyatdagi q aram a-
qarshi tom o nlar, kuchlar, ijtim oiy guruhlar, harakatlar va par-
tiyalar o ‘rtasidagi ziddiyatlarni jam iy atn in g u m u m iy m an faat-
laridan kelib chiqib hal qilishda bu usul ju d a q o ‘l kelm oqda. Bu
usul ja h o n xalqlarining m illiy totuvlikka, o ‘zaro ham korlikka,
ham jihatlik va birlikka, barqarorlikka erishishida h am m u h im
aham iyatga ega b o ‘lm oqda. K onsensus usuli o ‘zaro tin ch y o i bilan
olib b o rila y o tg a n m u z o k a ra la r, m u lo q o tla r, re fe re n d u m la r,
xalqaro huquq norm alari asosida m a ’lum bir bitim ga kelishuvlar,
d em okratik tam oyillar asosida eng m uhim hujjatlar qabul qilish
orqali olib borilm oqda.
H ar bir sohadagi ziddiyatlarning o ‘ziga xos hal b o ‘lish shakllari
mavjud. Tabiatdagi ziddiyatlar, odatda, stixiyali — o ‘z -o ‘zicha paydo
b o ‘lib, rivojlanib, so ‘ng o ‘zlariga xos qonu niyatlar asosida hal
etiladi. Jam iyatda esa, ziddiyatlarning paydo b o ‘lishi, rivojlanishi
va hal qilinishi kishilar to m o n id an am alga oshiriladi.
U m um an olganda, harakat, o ‘zgarish va rivojlanish jarayonida
tu rli-tu m an ziddiyatlar paydo b o ‘lishi, ular tu rlicha hal qilinishi
m um kin. Bu bilan ziddiyatlar butunlay tugamaydi. Eskilari o ‘rniga
yangilari paydo b o ‘lib, ular h am m a ’lum vaqtdan so 'n g eskirib,
o ‘rnini yana yangilari olib, shu asosda rivojlanish cheksiz davom
etaveradi.
Ziddiyatlar kurashi asosida am alga oshadigan rivojlanish asosan
p ro g re s s iv y o ‘n a lis h d a b o ra d i. B u n in g sa b a b i —
v o r is lik ,
davom iylikdir.
d) Taraqqiyotda vorislik va davomiylik (inkorni inkor).
T araqqiyot vorislik va davom iylik, inkorni inkor etish y o ‘li
bilan am alga oshib boradi. Bu m u am m o ni o 'rg an ish n i ,,in ko r“
tushunchasi nim ani ifodalashini aniqlab olishdan boshlash lozim .
142
Borliqning ham m a sohasida doim o eski, um ri tugayotgan narsa
va hodisalarning barham topishi, yangi narsa va hodisalarning vujudga
kelish jarayoni sodir b o ‘lib turadi. Bundagi eskining yangi bilan
alm ashinishi inkor deb ataladi.
,,In k o r“ tu sh u n c h a si k u n d alik o n g d a ,,y o ‘q “ s o ‘zi bilan
q o ‘shilib ketadi. Ink o r qilm oq ,,yo‘q “ dem akdir, b iro r narsani
rad etmoqdir. Lekin, dialektikada inkor kundalik ongda ishlatiladigan
bunday tush u n ch ad a n farq qiladi. D ialektik inkor — yangining
eski bilan oddiy o ‘rin alm ashuvi b o ‘lm asdan, balki yangi eskining
bag 'rid a vujudga kelib, undagi sog‘lom to m o n lard an foydalanib
qaro r topishidir.
D ialektik inkor, ayni bir vaqtda ,,yo‘q “ deyish bilan ,,h a“
deb, y a’ni inkor etish bilan birga tasdiqlashni ham o ‘z ichiga oladi.
U barcha narsani butunlay rad etuvchi nigilistik q arashdan xoli
b o ‘lib, b ir paytda sodir b o ‘ladigan yem irilish bilan yaralishni,
xullas, narsa-hodisalarning yo ‘qolishi va paydo b o lis h in i b og‘lab,
ilgarilab rivojlanish holatini ifodalaydi. Bu dialektik inkorning
m uhim jih atin i tashkil qiladi.
D ialek tik in k o rn in g m u h im ikki jih a ti m avjud: b irin ch isi —
e s k in in g o 'r n i g a y a n g in in g k e lis h i ta b iiy - t a r ix iy ja r a y o n
b o ‘lganligi u c h u n ta ra q q iy o tn in g m u h im sh a rti h iso b la n ad i;
ikkinchisi — yangining eski bilan vorisiy b o g iiq ek an lig ini ham
ifodalaydi.
D ialektikaning bu ta ’lim oti ikki m arta takrorlanuvchi inkor
bilan ifodalanishi m oddiy olam dagi narsa va hodisalarning doim iy
ravishda o ‘zgarib, b ir h olatdan ikkinchi holatga o ‘tib borishi va
oqibatda, rivojlanish uzluksiz ekanligidan kelib chiqadi. H ar bir
mavjud b o ig a n narsa va hodisa o ‘zigacha b o ig a n sifat va m iqdor
inkor etilishining m ahsuli, shu bilan birga, an a shu narsa va
hodisalarning o ‘zi ham sharoitning o'zgarishi, vaqtning o ‘tishi
b ilan in k o r etilish g a m a h k u m d ir. D e m ak , h a r b ir n arsa va
hodisaning o'zgarishi va rivojlanishi ham isha ikki va un d an ko‘proq
in k o r e tis h la r b ila n am alg a o sh ad i. In k o rn i in k o r a n a shu
inkorlarning sodir b o iis h i bilan rivojlanishning davom etishini
ifodalaydi. Bundagi bitta inkor narsa va hodisalardagi o 'zgarish va
riv o jlan ish n in g b ir m o m e n tin i ta sh k il etsa, „ in k o rn i in k o r“
atam asi ularning m uayyan zanjirini ifodalaydi.
Inkorni inkorning am al qilishi tufayli taraq q iy o t to ‘g ‘ri chiziq
shaklida emas, balki ko‘p chiziqli doira shaklida ham b o ia d i, uning
oxirgi n u q tasi b o s h la n g lc h n u q tag a y aq in lash ad i. L ekin, bu
143
yaqinlashuv uning oxirgi n uqta bilan butkul tutashishi bo'lm asdan,
balki yuqori bosqichda sodir b o ‘lishi sababli, taraqqiyot spiral
shaklga ega b o ‘ladi. Bu spiralning h a r bir yangi o 'ra m i oldingi
o ‘ram iga nisbatan kengroq, yuqoriroq bosqichda yuzaga kelgan
b o ‘ladi. A na shu m a ’n o d a dialektik n azariy ad a „sp iralsim on
taraq q iy o t11 atam asi ishlatiladi.
D ia le k tik in k o rg a k o ‘ra , ta ra q q iy o tn in g „ s p ir a ls im o n 11
xarakteri o ‘zining quyidagi uch jih atig a ega:
Do'stlaringiz bilan baham: |
