‘z b e k ist 0n respublikasi oliy va ‘rta maxsus ta’lim vazirligi

J fti'3
/л»
и
1 »
/t
i
2tf
f i
Щ 14L --I
С
\
6
L
7.22-shakl.
i t
100, f t
A -A
3*4//
4
7 /
m s*
'галла
7.23-shakl.
deb, u shtrix chiziqda tasvirlanadi (7.22-shakl). Yon ko‘rinishida reyka 
va g ‘ildirakning o‘zaro kesishayotgan qismi ichida ikkalasining konturi 
to‘liq ko'rsatiladi.
6-§. Zanjirli uzatmalar
Parallel vallar orasidagi masofa ancha katta bo‘Isa, zanjirli uzat- 
malardan foydalaniladi. Zanjirli uzatma ikkita zanjirli g‘ildirak yul- 
duzchalardan iborat bo‘lib, ular yetaklovchi va yetaklanuvchi vallarga 
shponka yordamida o ‘matiladi. Aylanma harakat bir yulduzchadan ik- 
kinchi yulduzchaga zanjir vositasida o‘tkaziladi. Zanjir (GOST 13568- 
75) o‘zaro shamir vositasida tutashtirilgan plastinkachalardan iborat 
(velosiped zanjiriga qarang). Yulduzchalar tishlari standartlashtirilgan 
bo‘lib, ular aylana yoylari bo‘yicha chiziladi (7.24-shakl) va silindrik

---

tishli g ‘ildirak kabi bajariladi. Yulduzchaning tishlari soni muhim aha- 
miyatga ega bo‘lib, ishlash qobiliyatiga ta’sir ko‘rsatadi. Shuning uchun 
tishlar zmjn>13, zmax= 140 qabul qilingan. Yulduzchaning parametrlari 
quyidagicha:
- boshlang‘ich aylana diametri - £/g=?/(sinl80°/z);
- tashqi aylana diametri - D=f(0,6+ctgl80°/z);
- ichki aylana diametri -
D=dg - 2R (R=0,505d -
tish tubi radiusi, 
d —
zanjir roligining diametri);
- tish kalagining radiusi 
R = z <
12 bo‘lganda 
R =
1,2
1
olinadi, 
R: =z>
12 
bo‘lganda 
R= 3t
olinadi, z > 20 bo‘lganda to‘g‘ri chiziqli qilib chiziladi.
Ko‘ndalang kesimda tish profili 
R = \,7 d
da chiziladi. Tishning keng- 
ligi (eni) 
b=0,93Cb -
0,15 
(Cb-
ichki plastinkalar orasidagi masofa), 
tishning yuqori asosidagi yumaloqlanish chizig'igacha masofa 
k=0,8d
( d -
zanjir rolik diametri).
Tishning kengligi:
- bir qatorli bo‘lsa -
b =0,93Cb -
0,1;
- ikki va uch qatorli bo‘Isa - 6 = 0 ,9 0 ^ -0 ,1 5 ;
- ko‘p qatorli bo‘lsa -
b
=0,86C6- 0,30;
- o ‘qlar orasidagi optimal masofa 
A=(
30.. .60)?;

---

- o‘qlar orasidagi eng ko‘p 
masofa 
A
=80
1;
max
7
- zanjirli uzatmaning uzatish 
soni 
i= zjzp
bu yerda z; - kichik 
tishli yulduzchaning (yetaklovchi) 
tishlari soni, 
z2
- katta tishli yul­
duzchaning (yetaklanuvchi) tish­
lari soni. 
7.25-shakl.
Zanjirli uzatmaning tasviri- 
da zanjir standartga muvofiq uzaytirilgan shtrix-punktir chiziqda tas­
virlanadi. Bu chiziq ikkala yulduzchaning boshlang‘ich (bo‘luvchi) 
aylanalariga urinma qilib o‘tkaziladi (7.25-shakl).
7-§. X rapovikli mexanizm
Vaqt-vaqti bilan bo‘ladigan aylanma harakatni bir yo‘nalishiga uzatish 
uchun xropavikli mexanizmdan foydalaniladi. Bu mexanizm chig‘irlarda, 
yuk ko‘tarish moslamalarida va ba’zi bir asboblarda barabanni teskari 
yo‘nalishda aylanib ketmasligini ta’minlash uchun qo‘llaniladi. Bu 
mexanizm maxsus profilli tishli g‘ildirak (xrapovik) va tishlagich 
(sobachka) deb ataladigan ilmoqsimon detaldan iborat (7.26-shakl).
Tishlagichning uchi xropavik tishlari o‘yiqlarining orasiga kirib, 
valning orqaga aylanib ketishiga yo‘l qo‘ymaydi. Xropovikli g ‘ildirak 
tishi 
to‘g‘ri 
chiziqli profilga 
ega (7.27-shakl). Tishlagich o‘z 
og‘irligi yoki prujina kuchi ta’si- 
rida xropovikli g‘ildirak tishlari 
orasidagi o ‘yiqqa erkin sakrab 
tushadi va tishlagichning ishqala- 
nish kuchi ta’sirida g ‘ildirak tishi 
va tishlagichning tayanch yuzasi 
orasida tormozlanish yuz beradi.
Xrapovikli mexanizm chizma- 
sida uning ikkita yoki uchta tishi- 
ning profili ko‘rsatiladi.
bi
f

---

Xrapovikli g ‘ildirak parametr- 
larining belgilari tishli uzatmalar- 
dagi g‘ildirak parametrining bel- 
gisiga o'xshash bo'ladi.
G‘ildirakning tashqi aylanasi 
diametri bir vaqtning o‘zida bosh- 
lang‘ich aylana ham hisoblanadi 
d=mz,
ichki aylana diametri 
d=da -
-2h=m(z-l,5),
tishning balandligi 
/
2
=
0
,75m, tishning qismi uzunligi 
a=m,
qadami 
P=a+b
(6=1...6), 
tishlar soni z=(8...48), eng ko‘p tarqalgan tishlar soni (12...20), barcha
p
g‘ildiraklar uchun v=l,5, xrapovikli g‘ildirak moduli 
m = — .
71
8-§. P ru jin alar
Prujinalardan deformatsiya jarayonida hosil bo‘ladigan mexanik 
energiyalaming ta’sir kuchini yutish va uzatishda foydalaniladi.
Prujinalar o ‘zining konstruksiyasiga qarab: silindirik, vintsimon, 
konussimon vintli, spiralsimon, tarelkasimon, plastinkali bo‘ladi. Prujina 
o ‘rami ko‘ndalang kesimda yumaloq, kvadrat, to‘g‘ri to‘rtburchakli 
shakllardan iborat. Nagruzkalami qabul qilish bo‘yicha siqilish, cho‘zi- 
lish, buralish va bukilish prujinalari mavjud. 0 ‘ramining yo‘nalishiga 
qarab prujinalar o ‘ng va chap yo‘lli bo‘ladi.
Prujina.la.rni shartli tasvirlash