rashli edi. Ularda qullar ishlar, ish haqiga chiqqan hosildan ulush
olar edilar. Podsho yerlarida erkin dehqonlar ham ishlaganlar.
Podsho yerlaridan muayyan qismi ibodatxonalarga foydalanish
uchun ajratilgandi. Yerlarning yana bir qismi davlat xizmatchi-
lariga, ruhoniylarga va xizmat k o ‘rsatgan harbiy lar, jangchilarga
berilgan. M amlakatda podshoga qarashli yer bilan birga jamoa
va ayrim shaxslarning yerlari ham bor edi.
Bu yerlar shoh yeriga
nisbatan juda-juda kam edi. O 'sha davrdan qolgan bir hujjatda
Lagashda yashagan har xil kishilarga qarashli yer-mulklarning
katta-kichigi bayon etilgan. Masalan, bosh ruhoniylarning 36
gektar yeri bo'lgan. Uning yordamchisining 18 gektar. xo'jalik
mudirining har qaysisida 15 gektardan yer bo'lgan. Mayda yer
egalarida esa 5-6 gektardan 0,5 gektargacha yer bo'lgan. Ur sulo-
lasining podsholari qashshoqlikni va jamoa yerlari oldi-sotdisini
to'xtatishga harakat qilganlar. Yer-mulkni hadya qilishga ijozat
berilgan. Uy-joy va bog'-rog'larni sotish
va sotib olish taqiqlan-
gan. Urning III sulolalsi davrida davlat juda murakkablashtiriiib
podsho xudo darajasiga k o ‘tarilgan. Davlat boshqaruv ishlari tan-
ho podsho hokimiyati q o io stid a bo'lgan. Bu davrda ilgarilari de-
yarli mustaqil holda yashab kelgan kichik- kichik davlatlarning
mustaqil hukmdorlari bo'lgan patesiylar, podsho tomonidan tay-
inlanadigan hokim lar oliy hukm dom ing irodasi bilan ish qilgan.
oddiy amaldorlarga aylantirilgan. Urning III sulolasi davridagi
Shumer-Akkad podsholigida qulchilik ancha rivoj topadi. O 'sha
davrdagi yozuvlarda patesiylarning o 'z
shaharlari bilan kam
bogTanganliklari, podsho ularni bir shahardan ikkinchi shaharga
tez-tez ko'chirib turgani ko'rsatilgan.
M a’muriy vazifalar. sud va moliya. soliq vazifalari patesiy qo'li-
da boTgan. U ibodatxonalar bilan yaqin aloqada bo'lib, ularning
xo'jalik boyliklaridan foydalangan. O 'sha davrda sud kodeksla-
rining paydo bo'lishi markaziy hokimiyatning kuchayganligini
ko'rsatadi.
Mazkur kodeks oila huquqi, meros va birovning bolasini o'ziga
bola qilib asrab olishni belgilaydi. Bunda qonun chiqaruvchi meva
116
bog'1 arin i ijaraga olish, qo'riqlash, cho'ponga
ishonib topshiril-
gan poda uchun uning javobgarJigi. shuningdek, qochqin qullarni
bekitganlarga nisbatan qo'llanilgan jazo choralari bilan k o ‘proq
qiziqqan. Bundan tashqari ters qullarni o'jarliklari uchun qattiq
jazolash to'g'risidagi moddalar ham saqlanib qolgan.
Hozirgi Tel-Asma degan jo y d a podsho Eshnunnaning saroyi
qazib ochilganda bu yerdan Eshnunnaning Bilalam a qonunlar
to'plam i topilgan. Qonunlar to'plam ida U m ing III sulolasi qula-
gandan keyingi Akkadning x o 'jalik va ijtimoiy tuzum iga oid juda
ham k o 'p qimmatli m a'lum otlar saqlangan. Bu qonunlar to 'p la
mi m. av. XX asrga oid b o 'lib , unda o 'sh a davrning
ijtimoiy, iqti-
sodiy qishloq jam oalari, tabaqalar. qullar, cho'rilar, oldi-sotdi
m asalalari, qulchilik va boshqa m asalalar haqida qimmatli m a’lu
motlar bor.
Ur-Nammu (m.av. 2111 -2094) va uning o 'g 'li Shulgi (m.av.
2093 - 2046) davrida Shumer - Akkad podsholigi keng ko'lam da
istilochilik urushlari olib borgan. Podsho Shulgi Sharqiy togiiklar-
ga, sumuru va lulubey qabilalariga qarshi to'qqiz marta qo'shin
tortib borgan. Elamga bostirib borib, Anshanni vayron qilgan va
bu yerda Shumer patesiysini hokim qilib qoldirgan.
U shimol va
shim oli-g'arbga yurish qilib, Subartu. Dajlaning yuqori qismi va
Suriyani ham bosib olgan. Ammo uning Mesopotamiyadagi hukm
ronligi uzoqqa cho'zilmagan. Dashtda yashovchi ko'chmanchi
amoriy qabilalari Ikkidaryo oralig'ining serhosil viloyatlari va
boy shaharlariga tez-tez hujum qilib turganlar. Gimilsin bu qabi-
lalarga qarshi kurash olib borgan va hatto ularning hujumlaridan
mamlakatni mudofaa qilish uchun “Amoriylar devori”ni qurdirgan.
Ammo podsho amoriylarning shiddatli hujumini d af qila olmagan.
Sharq va janubi-sharqdan elamliklarning hujumi boshiangan. Ni-
hoyat Urning so'nggi podshosi Ibbi-Suenning qo'shinlari Urga qar
shi birlashgan Mari va Elam qo'shinlari tomonidan tor-mor etilgan.
Ibb-Suenning o 'zi asir tushirib M ariga olib ketilgan. Shu tariqa Ur
III sulolasining qudratli davlati qo'shni
davlat va qabilalaming hu-
jum lari nati jasida barham topgan va qulagan.
117
