‘z b e k ist 0n r espublik asio liy va ‘rta maxsus ta’lim vazirligi

Hindistonda arxeologik izlanishlar tarixidan. 
A rxeologi­
ya H indistonda tarix fanining boshqa sohalariga qaraganda ancha 
keyin rivojlangan. A rxeologiya bilan dastlab havaskor qiziquv- 
chilar shug‘ullangan. Faqat 1871-yilda A .K anningxem tom oni­
dan “ Shim oliy H indiston arxeologiya ja m iy a tr’ning tashkil eti­
lishi ilmiy arxeologiyaning eng katta yutuqlaridan biri b o ‘ldi.
267

---

1920-1
930-yillarda arxeologlar R .Saxni va R.Banerji tom onidan 
H ind daryosi vodiysida eng qadim gi sivilizatsiya m arkazi topil- 
di. Bu topilm alarga qaraganda H indistonda odam lar qadim gi tosh 
davridayoq yashagan. K o ‘p yillar davom ida M arshal Taksilizada 
hozirgi g 'arb iy Pokistonda arxeologik qazishlar olib bordi. Topil- 
gan m anbalar Q adim gi H indistonning eng m uhim savdo m arka- 
zining ijtim oiy-iqtisodiy tuzum ini o'rg an ishd a katta aham iyatga 
ega. A rxeologik qazish ishlari K ausham buda, R edjagrixda va Pa- 
taliputrada olib borilgan. B ular natijasida m azkur yodgorliklarning 
m adaniy qatlam laridan H indiston tarixiga oid ju d a k o 'p ashyoviv 
buyumlar, shuningdek, tanga pullar ham topilgan. Q adim gi tanga 
pullar bilan num izm atika fani shug'ullanadi. Qadim iy tanga pullar 
H indistonning siyosiy, iqtisodiy va q o ‘shni xalqlar bilan savdo-sotiq 
aloqalari tarixini o ‘rganishda ju d a katta aham iyatga ega hisoblanadi.
B izgacha Q adim gi H indiston tarixiga oid k o 'p yozm a m anbalar 
ham yetib kelgan. B ular ichida vedalar katta aham iyatga ega. Bular 
“R egveda”(diniy m adhiyalar to 'p lam i), “Sam aveda” (Q o 'shiqlar 
to 'p lam i”) va “A txarveda” (A fsungarlik fonuulasi to'plam i).
Vedalar shim oli-g'arbiy H indistonga bostirib kirgan oriylam ing 
xo'jaligi va ijtim oiy tuzumi, G ang daryosi vodiysining o ’zlashtirili- 
shi va davlatlarning vujudga kelishini o ‘rganishda asosiy m anba hi­
soblanadi. Bu topilm alarning eng qadim gisi “R igveda” b o iib , biz­
gacha to i iq yetib kelgan. U m.av. II va I m ingyilliklarda yozilgan.
“A txarveda” m adhiyalari ham katta aham iyatga ega b o iib . 
ular qadim gi H indistonning ijtimoiy, siyosiy tuzum ini, oila muno- 
sabatlarini, m rm ushini va x o ‘jaligining turli sohalarini yoritishda 
qim m atli m anba hisoblanadi. H indistonda keng tarqalgan “M anu 
qonunlari” ham m anba sifatida katta aham iyatga ega. Bu qonunlar 
to ‘plami m.av. II asr v a m ilodning II asri orasidagi tarixiy davrlarni 
o 'z ichiga oladi. Bu qonunda odam ning paydo b o iis h i to 'g 'risid a - 
gi turli afsonalar to 'plangan. H indiston tarixi v a m adaniyatiga oid 
m anbalar orasida asosiy o ‘rinni ''A rxashastri K autilli” nornli siyo- 
siy-iqtisodiy traktat egallaydi. B u traktat XX asr boshida hind olimi 
R.Sham ashastra tom onidan topilgan. A sarning yaratilish davri - 
ni olim lar m.av. IV asrdan, m ilodiy I asrgacha b o ig a n deydilar.
268

---

“A rxoshastri"da davlat idorasining tuzilishi, idora uslubi, podsho 
siyosati va xo'jalikning turli sohalari yoritilgan. Ayniqsa, M aurya 
davrini o'rganishda “A rxoshastri”ning aham iyati katta. Chunki uni 
shoh C handraguptaning m aslahatchisi K aushile va uning shogird- 
lari to'plagan.
Xalq og 'zak i ijodiyotining nam unalaridan bizgacha iikkita dos- 
ton yetib kelgan. U larning biri “ M ahobxarat" va ikkinchisi "Ra- 
inayana”dir. Bu asarlar m.av. I m ingyillikning o ’rtalarida tarkib 
topa boshlagan va m ilodning dastlabki asrlarida q at’iy shakl olgan.
“M a h o b x a ra fd a Bxarata podsho u rug'ining ikki avlodi Kau- 
ravlar va Pandavlarning toju-taxt uchun olib borgan jangu-jadallari 
hikoya qilinadi.
“R am ayana”da esa o 'g ay onasining ta ’qiblariga chiday olmay, 
tug'ilib o 'sg an Avodxaya shahrini tashlab ketgan shahzoda Ram - 
ning g 'u rb atd a kezib yurgani bayon qilinadi. R am ning xotini Si- 
taxini L anka orolidagi dev o 'g ‘irlab ketadi. Bu dostonlar hozirgi 
kunda ham xalqning eng sevim li asarlari hisoblanadi. Hatto bu dos- 
tonlar asosida k o 'p seriyali kinofilm lar ham ishlangan.
Q adim gi H indiston 
tarixiga oid b o 'lg an m anbalarning eng 
asosiylaridan biri epigrafik manbalardir. Epigrafik m anbalar ayrim 
larixiv voqea va hodisalar haqida hikoya qiladi. M asalan, shoh 
A shoka yozuvlari, R o'zrad m ana yozuvidir. B ulardan podsholar- 
ning hukm ronlik qilgan yillarini, C handragupta davridagi su g 'orish 
inshootlarining qurilishini bilib olish mum kin.
Lekin epigrafik yozuvlarni o 'q ib chiqish ancha qiyinchilik 
tug'diradi. Epigrafik yozuvlar ikkiga bo'linadi. Birinchisi, davlat 
yozuvlari. ikkinchisi shaxsiy yozuvlar. m asalan. davlat yozuvlari- 
ga shoh K alinjing K xaravel yozuvi kiradi. Bunda podshoning yosh- 
ligi, uning o 'qishdagi va hukm ronlik yillari va ishlari aks ettirilgan. 
liu yozuvlar oldin palma barglariga yozilgan. keyinchalik ularni 
saqlab qolish m aqsadida m uhim lari toshlarga ko'chirilgan.
M.av. 1 asrda epigrafik yozuvlarda sanskrit tili ayniqsa keng 
tarqalgan. H ind-Eron va K ushon davridagi yozuvlar ham Hindis- 
lon tarixini o'rganishda katta aham iyatga ega. B ulardan Doro I ning 
m ixsim on-ponasim on yozuvlari muhimdir.
269

---

U larda shim oli-g'arbiy H indiston to 'g 'ris id a anchagina m a'lu- 
m ot bor. Q adim gi H indiston tarixiga oid qim m atli m anbalar buyuk 
H indiston gram m atigi-tilshim osi Paninining "A shtadx’yaxi” (sak- 
kiz kitob) asarida saqlanib qolgan. Panini m.av. 50CM 00-yillarda 
yashagan. U ning asarlari qadim gi geografik nom larni, toponimlar- 
ni o'rg an ish d a ham m uhim aham iyatga ega.
Panini hind gram m atikasi m aktabining asoschilaridan hisobla- 
nadi. Hozirgi kunda ham hind tarixchilari, tilchilari o 'z vatanlari- 
ning tarixiga oid k o 'p lab yangi m anbalarni topm oqdalar. Bu 
izlanishlar qadim gi H indiston tarixini yanada chuqurroq, m ukam - 
malroq o ig a n is h g a im kon beradi.